ORIGINAL RESEARCH

 

Die /r/ in Afrikaans: Fonetiese en fonologiese eienskappe

 

The / r / in Afrikaans: Phonetic and phonological features

 

 

Daniel P. Wissing; Wikus Pienaar

Centre for Text Technology (CTexT), North-West University, Potchefstroom, South Africa

Correspondence

 

 

---

ABSTRACT

One of the most common consonants in Afrikaans is the rhotic /r/ phoneme. In Afrikaans this phoneme has at least five allophone realisations. Firstly, an overview of the /r/ phoneme in Afrikaans is given. A comprehensive discussion is provided of the articulatory properties of the alveolar trill [r] and the uvular trill [ʀ]. This is followed by a discussion of the acoustical properties of [r] and [ʀ]. In-depth descriptions of the phonology of /r/ follow. Examples were taken from a variety of spoken databases. Extensive new examples are given of the phonological processes of /r/ omission, rhoticism, palatalisation, metathesis, and the influence of /r/ on the lowering and stretching of vowels. In some cases, these are complemented by audio clips. Basic statistical information is supplied about the extent to which processes are present in the standard variety of Afrikaans, and some other varieties. Secondly, we place the resultant findings concerning Afrikaans rhotic consonants within a broader linguistic framework. In 2001 Wiese encapsulates the essence of existing studies in this regard by looking into evidence of the role of rhotics as a systematic class in phonological patterning, their place in syllabic structures, and associated to that, the phonotactic unity of rhotics. The allophonic variation of rhotics, as well as the phonemic alternations thereof also gets attention. In 2009 Chabot reports that the arbitrary relation between the phonetic substance of rhotics and the associated phonological objects are devoid of any reference to phonetic categories. Our results are also in accordance with his conclusion in this regard.

Keywords: Afrikaans; rhotics; consonants; rhotic /r/ phoneme; Afrikaans rhotic consonants.

---

 

 

Agtergrond

Inleiding

Hierdie artikel het 'n aantal spesifieke doelstellings. Eers word 'n kort oorsig gegee oor die rotiese¹ konsonant(e) en wat daaroor in die algemene fonologieliteratuur bekend is. Tweedens gee ons 'n omvattende beskrywing van die fonetiese eienskappe, dit is die artikulatoriese en akoestiese eienskappe van die Afrikaanse [r]-konsonant, nadat gekyk is na die verspreiding van <r>² in die Afrikaanse landskap. Derdens word die verskynsels behandel waarin dit op 'n sistematiese wyse in die fonologie van Afrikaans funksioneer. Laastens word hierdie beskrywing dan gebruik ter evaluering van die teoretiese uitsprake oor die aard en optrede van die klas rotiese konsonante.

Voorkoms van <r> in ander tale

Die <r> kom in baie tale in meerdere variante voor. Die IPA-sisteem erken minstens agt soorte, naamlik dentale, alveolêre en postalveolêre trilklanke, flapklanke, of approksimante, twee retroflekse klanke (resp. 'n flap- en 'n approksimante klank), en ook twee uvulare: 'n triller en 'n frikatief (sien ook Ladefoged & Maddieson 1996; Walsh Dickey 1997). Maddieson en Disner (1984) rapporteer dat daar slegs in 23.3% van sy steekproef van 317 tale geen rotiese foneme voorkom nie, terwyl 57.7% tale wel minstens één besit; die res twee of drie.

Volgens Maddieson en Precoda (1992) in hul UCLA Phonological Segment Inventory Database, wat 451 tale dek, het omtrent 40% van alle tale 'n dentale en/of alveolêre triller, 20% 'n stemhebbende alveolêre flap, en slegs vier tale die uvulêre triller (die bry-r), naamlik Batak, Frans, Duits en Mongolies. Afrikaans en Nederlands word nie hier genoem nie. Van de Velde en Van Hout (1999) stel dit dat omtrent die volledige reeks hiervan in Nederlands voorkom. Sebregts (2014) onderskei nie minder nie as 20 variante in die geval van Nederlands, soos aangetref by 408 sprekers in 10 Nederlandse stede. In die ander bekendste Germaanse tale kom dié konsonant ook algemeen voor, met name in Engels, Deens, Duits, Faroëse, Fries, Yslands, Noorweegs, en Sweeds, en wel in wisselende gedaantes: alveolêre tril- of tikklanke, uvulêre trillers of frikatiewe, en selfs retroflekse approksimante (Erickson 2002). Van Wyk (1977) onderskei vier tipes /r/ in Afrikaans, naamlik 'n alveolêre trilklank, 'n uvulêre trilklank (die bry-[r]), 'n uvulêre approksimant en 'n velêre frikatief - almal stemhebbend. Soos gesien sal word, is daar 'n moontlikheid dat daar ook 'n retrofleksief erken sou kon word.

Voorkoms van <r> in Afrikaans

Dit word algemeen aangeneem dat daar 'n onderliggende, basiese foneem /r/ as norm aanvaar word vir die karakterisering van die standaardvariëteit van die rotiese konsonante van Afrikaans. Dit word wyd verspreid oor die geografiese sprekergebied aangetref, meestal as die alveolêre triller [r], maar ook as die uvulêre bryklank [ʀ]. Soos verderaan gesien sal word, word /r/ ook in bepaalde fonetiese kontekste op ander wyses uitgespreek, maar omdat daar tot op hede nie voldoende beskrywings daarvan beskikbaar is nie, konsentreer ons vir eers net op genoemde twee fonetiese vorms, veral op [r], waaroor die meeste inligting beskikbaar is.

Die bryklank [ʀ] is nie 'n nuwe of vreemde verskynsel in Afrikaans nie. Dit word reeds in 1927 deur Le Roux en Pienaar (1927) uitgewys dat dit veral in Malmesbury opgemerk is, maar ook in distrikte soos Clanwilliam, Vanrhynsdorp, Caledon, Bredasdorp en Heidelberg. De Villiers en Ponelis (1987) noem ook dat dit betreklik algemeen voorkom in streke soos die Oos-Vrystaat en dwarsdeur Wes-Kaapland, die Klein-Karoo, die Overberg, dele van die Boland, die Swartland, die Weskus en die Sandveld; sporadies ook in die res van die land. Van Dulm (2003) beskou dit selfs in sekere geografiese dialekte as die norm. Boonzaier (1982) identifiseer die uvulêre [ʀ] in die Piketberg- en Swartland-omgewing; hy is van mening dat dit baie frekwent in die Boland aangetref word (ongeveer 70%). In 'n meer onlangse studie deur Ribbens-Klein (2016) is daar in die uitspraak van 72 sprekers van die George-area 'n voorkoms van 38% gerapporteer. Alhoewel daar algemeen aanvaar word dat Malmesbury 'n streek is waar die grootste hoeveelheid sprekers bry, merk Pienaar (2017) op dat die bry-[r] verbasend genoeg nie baie onder jong bruin vroulike sprekers voorkom nie, en dat hy vir sy studie daarvan spesifiek moes soek na sprekers wat wel bry. Tydens hierdie studie noem 'n ouer dame (70+): 'Malmesbury se mense bry nie meer nie, as jy mense wil hê wat bry, moet jy Moorreesburg toe gaan'. In 'n lopende ondersoek word [ʀ] wel opvallend dikwels gehoor in die spraak van spesifiek die sprekers van Griekwa-Afrikaans van die gemeenskap van Bergmanshoogte, digby Philippolis in die Suid-Vrystaat - veral onder jonger sprekers. Dit is waarskynlik dat alle Afrikaanssprekendes oor die hele land iemand sal ken wat bry.

Sosiofonetiese perspektief

^rND^1A01^nAllyson^sKreuiter^rND^1A01^nAllyson^sKreuiter^rND^1A01^nAllyson^sKreuiter

ORIGINAL RESEARCH

 

Imperialism and the abject Gothic double: Jane Goodwin Austin's 'After Three Thousand Years'

 

 

Allyson Kreuiter

Department of English Studies, Faculty of Arts, University of South Africa, Pretoria, South Africa

Correspondence

 

 

---

ABSTRACT

Jane Goodwin Austin (1831-1894) published her short story 'After Three Thousand Years' in 1868. Austin's tale is one of the first narratives to deal with a malevolent female mummy and what is known as the mummy's curse. Her story has received limited critical attention unlike a similar story published by Louisa May Alcott in 1869, 'Lost in a Pyramid, or The Mummy's Curse'. This lack of scholarly attention makes Austin's short story more interesting to the researcher than that of Alcott. In my article, I will perform a close reading of 'After Three Thousand Years', examining how the imperialist theme is intertwined with the abject Gothic doubling of the mummy and the female protagonists, which I consider to be central to the plot of Austin's story.

Keywords: Jane Goodwin Austin; mummies; Imperialism; Gothic; female double; uncanny.

---

 

 

Introduction

Jane Goodwin Austin's short story 'After Three Thousand Years' (1868) was written shortly before the mummymania of the period between 1880 and 1914, in which the ambulatory and vengeful male mummy was introduced into popular cultural history. Austin's story, like that of Louisa May Alcott's 'Lost in a Pyramid, or, The Mummy's Curse', deals with a malevolent female mummy who is metonymically and supernaturally associated with a stolen artefact. Alcott's and Austin's stories are briefly referred to in Roger Luckhurst's (2012) book The Mummy's Curse: The True History of a Dark Fantasy and Jasmine Day's (2006) The Mummy's Curse: Mummymania in the English-speaking World. In his 2004 book, Egypt Land: Race and Nineteenth Century American Egyptomania, Scott Trafton does a more careful reading of Alcott's story, but makes no mention of Austin. Austin's work, which was very popular when she was alive, has received little to no extensive scholarly attention, with the exception of Kari Holloway Miller's (2015) doctoral thesis '"So Long as the Work is Done": Recovering Jane Goodwin Austin' in which Miller provides an overview of Austin's life and analyses two of Austin's better known novels, but does not engage with Austin's short stories. In this article, I will perform a close reading of Austin's 'After Three Thousand Years', examining how an imperialist theme is intertwined with the abject Gothic doubling of the mummy and the main female protagonist, which I consider to be central to the plot of Austin's story. Whilst Alcott's story 'Lost in a Pyramid' has received more attention than Austin's 'After Three Thousand Years', I consider Austin's story to be better than that of Alcott and to deserve more renown in the genre of mummy literature.

 

Story of the Mummy

Mummy literature can be considered as starting with The Mummy! A Tale of the Twenty-Second Century by Jane Loudon, which appeared in 1827. She introduced an ambulatory mummy, the pharaoh Cheops, awakened through electricity, who comes to London in 2126 to usurp the throne. Cheops judges London society in relation to the time of his own rule and he is described as a cruel-faced fiend. His construction as monstrous and a danger to Western society became the example that most of the later ambulatory male mummies assumed. In 1840, the French author Théophile Gautier wrote Le Pied de Momie [The Mummy's Foot], followed by Le Roman de la Momie [The Romance of the Mummy] (Gautier 1858), both of which established the idea of a romance between a male narrator and a female mummy. It is these two themes, the romance and the malevolent curse, that inform most of the mummy stories from the mid-19th century through to around 1914. In the late 19th century, works such as Richard Marsh's The Beetle (1897), Sir Henry Rider Haggard's She (1887) and, most notably, Bram Stoker's The Jewel of Seven Stars (1903) popularised the intertwined theme of the curse and the romance. Stoker's work, although less well known than his most famous work Dracula, can be considered a major contribution to what has become known as the trope of the 'curse of the mummy'. The narrative employs the Gothic female double, where the awakened female mummy Tera takes over her living female human double, Margaret Trelawny. The double is a recurring trope in Gothic literature where a merging or taking over of one character by another is common. Doubles are seen to partake of 'aspects of each other' so that a stealing of identity occurs (Horner & Zlosnik 2001:84). This theft entraps one of the characters in an alien identity, which is obvious in Tera's usurping of Margaret's body. This form of female doubling is repeated in a 1906 book by George Chetwynd-Griffith The Mummy and Miss Nitocris: A Phantasy of the Fourth Dimension, in which the mummy Nitocris merges with her living double Miss Nitocris Marmion, the heroine of the narrative. Chetwynd-Griffith's novel is a rather weak emulation of Stoker's work.

Daly (2004:110-111) writes that whilst much of the late 19th century and early 20th century mummy tales concentrate on a male collector or Egyptologist who falls in love with a revitalised female mummy, there are fewer tales that deal with the vengeful ambulatory male mummy, which tends to make his appearance in films. Yet, there are late 19th-century literary evocations of the ambulatory male mummy, which occur in Australian author Guy Boothby's Pharos the Egyptian (1899) and Arthur Conan Doyle's Lot No. 240 (1892) and The Ring of Thoth (1890). These ambulatory male mummies are depicted as malevolent, violent and evil. In contrast to the love relationship between the male protagonist and the female mummy, or the vengeful ambulatory mummy, the story by Jane Goodwin Austin is a very unpleasant evocation of the curse narrative in which the mummy makes only a brief appearance but remains the malevolent presence within the plot. Austin's story repositions Egypt from a location of 'the sublime' into one of 'sensational horror' (Luckhurst 2012:164). Bulfin (2011:420) argues that mummy curse fiction can be seen to outnumber the romances, but that there is also a significant proportion of these 'ambiguous curse narratives with no suggestion of the female mummy as anything other than hostile and vengeful'. Bulfin (2011:420) goes on to mention tales such as Alcott's 'Lost in a Pyramid' (1869) along with lesser known stories such as 'The Egyptian Amulet' (1881); 'The Curse of Vasartas' (Henry 1889) and 'At the Pyramid of the Sacred Bulls' (Mansford 1896). Again, there is the notable omission of Austin's 1868 story. According to Jasmine Day, scholar Dominic Montserrat considered Alcott's story to be the first example of American curse fiction. However, Day indicates that the 1862 'The Mummy's Soul' by an unknown or anonymous author is one of the first of these American curse stories (Day 2006:loc. 46). She adds that this story might have inspired Alcott's own story or 'even been plagiarized' by Alcott and by implication Austin (Day 2006:46).

Day (2006) provides a brief analysis of the storyline of 'The Mummy's Soul', where the narrator, at the start of story, rhetorically asks if:

[T]he oracles of Egyptian mythology spoke falsely, when they asserted, that the soul, after three thousand years of pilgrimage to other shrines, would reinvest the bodies of the dead with new life? (pp. 46-47)

This seems to presage the possibility that whatever he finds will awaken something 3000 years old (Anon 1862:435). In the tomb in which he finds himself, the narrator unwraps a female mummy who then crumbles to dust from which he picks out a 'stone scarabaeus on whose back was graven many minute hieroglyphics' (Anon 1862:437). He manages to translate these hieroglyphics as 'three thousand years hence a new life' (Anon 1862:437). Along with the scarab, he steals a vase and an insect that on closer inspection is seen to be a fly. When this fly is reawakened in the narrator's house, it kills his wife. The fly then fatally bites the narrator, who tosses it into the fire whereupon the mummy is physically re-invoked and drives the narrator out of his domestic environment (Day 2006:46). Austin's story reveals an obvious awareness of this story through both her title 'After Three Thousand Years', and her use of a similar device involving scarabaei and the curse that it will bring into the Imperial domestic sphere. Whilst Day shows that this 1862 story acted as inspiration for Alcott's story, she only indirectly references the obvious relationship that Austin's story owes to it, when she mentions that the curse is prominent in both the 1862 story, and Alcott's and Austin's stories. However, Austin's and Alcott's stories show how the sacrilege of robbing the mummy results in punishment through curses attached to objects, which reduce the living to virtual or actual corpses. These stories are seen by Day (2006:47) to 'eschew the … living mummy motif to concentrate upon more sympathetic portrayals of mummies'. Nevertheless, the mummy in Austin's story still evinces an abject and monstrous agency that, as I will show, brings death and malevolence into an Imperial domestic setting, thus allowing for a form of reverse colonisation of space and embodiment.

 

Imperial gothic and abhorrent bodies

Patrick Brantlinger in his book entitled Rule of Darkness: British Literature and Imperialism 1830-1914 posited the notion of an Imperial Gothic. He observed that Egypt was a location for many Gothic narratives that included mummies (Brantlinger 2013:4512). These narratives tend to involve the violence of the colonial encounter with long buried curses and mysterious vengeful objects complexly interwoven with the many years of colonial occupation that Egypt endured (Luckhurst 2012:166). It is this accreted ancient history that leaks into novels and stories of Egypt and mummies that are inflected with Imperial Gothic elements. The terror associated with degeneration and regression into the horror of the bestial is engineered by the 19th century Gothic to create a monster whose embodiment is, according to Luckhurst (2012:loc. 173), 'remarkably mobile, permeable and infinitely interpretable'. Such Gothic monsters negotiate liminal states between animal and human, East and West, or between life and death (Luckhurst 2012:20). The conceptualisation of the Gothic monster, and particularly those that can be located in Imperial Gothic literature, is intrinsic to Austin's short story. MacFarlane (2010:6) suggests that mummies are the 'quintessential monster' of Imperial Gothic and that the mummy's monstrosity is located in not only its physical deviance or defiance of death and decay, but also in its transgression of the western ideas of classification on which Imperialism rested. Halberstam (1995:21) has indicated that the Gothic is 'a narrative technique … that transforms the lovely and the beautiful into the abhorrent and frames this transformation within a humanist moral fable'. This transformation of beauty into the abhorrent occurs in Austin's story when an embodiment that is seen as different allows the abject and repulsive transformation to be written onto the body of both the mummy and the main female protagonist in the form of a curse. In the story, the mummy, whether presented as visibly different in shape, pigment or smell, is shown to be a liminal Other because its outside and inside have been conflated, allowing the dead to apparently remain living. Kristeva (1982:4) considers the most extreme form of abjection to be that of death and the corpse. The dead body can be seen to challenge the limits between the body's inside and outside, which is more than true in relation to the body of the mummy. However, where Kristeva is talking about the deliquescence of the body in death, the mummy is more monstrous because degeneration has been evaded through desiccation and resinous unguents, which are sticky, and to a degree disturbing. As abject objects of attraction and desire and simultaneously of repulsion, mummies represent the fear of dissolution, degeneration and alterity, which is very noticeable in the 1862 story, but less overtly present in that of Austin.

It is this fear of the mutable and unclassifiable body that, MacFarlane (2016:76) argues, informs the focus of the narrative of Imperial Gothic fiction in which 'ways in which the gap between the known and the unknown can be charted on and through a body that moves outside of stable classification' are explored. In mummy fiction, this body becomes both alluring and repellent, and possesses what Butler (1993:168) calls 'unregulated permeability' that 'constitutes a site of pollution and endangerment'. Kristeva (1982:2) considers this embodiment as a state of abjection, where figures such as the mummy act to 'disturb identity, system, order' because they remain liminal and ambiguous figures. It is the fear of how this foreign body might infect, invade and threaten the Empire that is woven into Austin's story, which challenges, to a certain extent, the construction of ideology and stability of representation of imperialist beliefs through the introduction of the curse associated with the mummy. In Austin's story, I will demonstrate that there is a play with the Imperial Gothic narrative that reveals the anxieties that underlie the encounters between the coloniser and the colonised. Egypt, through the figure of the mummy and the curse, is constructed as something unfathomable, mysterious, ancient and exotic as well as something repugnant and dangerous. What is interesting is Austin's play with different doublings with the imperialist discourse being doubled by that of the Egyptian hieroglyphic text, in very similar manner to that of the anonymously written 1862 story. In both stories, the curse is carried into the domestic world of Imperialism, but Austin employs this doubling of discourse to better affect through her doubling of the female characters.

 

Disembodied doubling

For Ralph Tymms (1949:15), the double can be seen as 'firmly embedded in magic and in the earliest speculations on the nature of the soul'. This linking of magic or the supernatural to the nature of the soul is central to the curse in both the 1862 story's title and to what transpires in Austin's story. As a supernatural fantasy, 'After Three Thousand Years' exhibits what Rosemary Jackson refers to as 'ambiguous literary effects … thematic uncertainties and hesitations' and it is the theme of fantasy that Jackson (2009:28) sees as clustered around areas such as good versus evil, ghosts, shadows, doubles and monsters, to name but a few of the motifs cited. The double or doppelgänger has been the focus of many works of literature and analysis of the double is now associated with psychoanalysis. This analysis is considered to begin with Rank's work The Double (1925), which was taken up by Sigmund Freud in his essay on The Uncanny (1919). Other works on the double include Ralph Tymms's Doubles in Literary Psychology (1949), C.E. Keppler's The Literature of the Second Self (1972), Karl Miller's Doubles: Studies in Literary History (1985), John Herdman's The Double in Nineteenth-Century Fiction (1990), Andrew Webber's The Doppelgänger: Double Visions in German Literature (1996), Dimitris Vardoulakis's The Doppelgänger Literature's Philosophy (2010) and Baryon Tensor Posadas's Double Vision, Double Fictions: The Doppelgänger in Japanese Film and Literature (2018), to name but a few. In my article, I am going to adopt both Tymms's idea of the double as a supernatural affinity and Freud's concept of the uncanny. For Freud (1981:219, 220), the uncanny 'arouses dread and horror' and represents that 'class of frightening which leads back to what is known of old and long familiar'. Freud (1981:141) states that the uncanny is an effect caused by the 'familiar and old-established' becoming alienated through a process of repression. This return of the repressed allows the past to invade the present, which can cause constant recurrence or repetition of the same thing (Freud 1981:236). This repetition is central to Freud's (2003:142) concept of the double, where 'the self may … be duplicated, divided and interchanged' and a 'repetition of the same facial features … destinies, the same misdeeds … through successive generations'.

According to Posadas (2018:7), Freud references the Doppelgänger as 'an emblematic figure' of the uncanny. Posadas goes on to make the point that the double or Doppelgänger, like the Gothic, is a slippery and vague literary motif whose mutability makes it difficult to define. Both motifs are marked by broad characteristics and attempting to consolidate these is a contestable and, probably, impossible endeavour (Posadas 2018:6). This slippery mutability allows for a fluid intertwining of aspects of the Gothic and the uncanny with the motif of the double. I prefer the term 'double' to 'doppelgänger' in this instance because of the supernatural and, ultimately strange, aspect of the shadowy and embodied or disembodied doubling that occurs in Austin's story. The employment of Freud's and Tymms's approach to the double will allow me to examine how imperialist narrative renders and is rendered familiar or unfamiliar through the nature of the supernatural female doubling in Austin's story.

 

Necklaces, corpses and female doubles

'After Three Thousand Years' (1868) concerns the return of Millard Vance from Egypt, who has in his possession an artefact for Marion Harleigh, the woman with whom he is in love. Vance is called 'the latest lion of Eastern travel', who has just returned from exploring the tombs of the Pharaohs (Austin 2019:loc. 241). The comparison between Vance and a lion aggrandises his position as a predator and establishes his conquering Imperial position. He asks Marion whether she remembers, 'the last request you made of me', to which Marion replies 'Perfectly. I asked you to bring me some personal ornament from the mummy of a princess' (Austin 2019:loc. 241). Maliciously watching her, he reminds her that she 'promised to wear it, remember', to which Marion says, 'I promised to wear it, and I am ready to keep my promise' (Austin 2019:loc. 241). The fact that Marion herself demanded that Vance bring this ornament from the 'mummy of a princess' is indicative of her own egoism and sense of imperialist entitlement and she is the direct cause of Vance's defilement of the mummy and her tomb. She considers herself equal to a long-dead princess and is undeterred by the thought of disturbing the dead and the despoliation of the mummy's possessions by Vance. Her willingness to wear the necklace is equally as blasé, as if her being presented with this commanded object is merely her due. This establishes the first foreboding and sinister hint that Marion and the mummy will become linked to one another.

When Vance arrives at Marion's house the following morning, he is greeted by Marion and presents her with a little 'Indian casket', with its obvious reference to Empire, which, when opened, reveals a:

… necklace of golden scarabaei, with diamond eyes and green enamelled wings. Each insect linked to each by a tiny chain, but so loosely as to admit of perfect freedom of movement. The necklace was clasped by a medal of burnish gold deeply graven with certain symbols or characters, not easily to be deciphered even as to form. (Austin 2019:loc. 261)

This object is one of incredible aesthetic beauty, a unique artwork of precious metals and stones, but one that simultaneously seems to bring with it a sense of uncanny malevolence. Stylistically, Austin's colour-filled description of the necklace can be considered 'highly wrought', providing as it does a sense of elaborate and sensual detail (Beam 2010:2). Austin's necklace is markedly similar to the description of the artefacts in the story of 'The Mummy's Soul'. In this story, the narrator takes not only a 'stone scarabaeus' which has engraved on its back 'minute hieroglyphics', but also another artefact 'an insect of enormous size' (Anon 1862:437). He realises that this is a fly, but it is in his descriptions of the body that similarities and differences between this story and Austin's are visible. The fly's body is described as a 'bright golden colour, encircled at regular distances with bands of green'. However, it is the wings that are the main attraction and he calls them 'sheets of beauty' with 'traceries of golden lines, shadows of deep blackness - gorgeously embellished, where veins of silver hue tinged the edges' (Anon 1862:437-438). But this beauty is abject and monstrous because the object is 'hideously deformed' by an antenna that is blood-red in colour and located in front of the fly's head (Anon 1862:438). The relationship to Austin's story is visible in the use of the scarab and in the vivid colours used to describe the beauty of the fly. The style of this earlier story seems to belong to the sensation fiction of the 1860s in its purple prose, whereas Austin's description of the necklace is more stylistically controlled. The necklace in Austin's story becomes a form of Gothic excess that possesses the qualities, as described by James (1865:593), of 'those most mysterious of mysteries which are at our own doors' where the terror invades the space of the house and is regarded as 'far more terrible'.

In its Gothic excessiveness, the necklace possesses layered detail and aesthetic delight, but simultaneously exhibits what Freud (2003:123) describes as an uncanny 'creeping dread and horror'. The scarabaei establish an atmosphere of Gothic fear and peril, becoming at once a desired and desirable souvenir, yet simultaneously one that seems alien in its non-human sentience and excess. The monster in this story is not the physical body of the mummy, rather it is located in the eerie necklace that belonged to her body. Vance downplays the horror by saying about the scarabaei that 'they will not harm you; they are securely chained', yet with their sparkling 'phosphorescent gleams', the beetles seem to possess a life of their own (Austin 2019:loc. 261). Marion, when she sees it, dangling in Vance's fingers turns 'pale, and slightly shivered' (Austin 2019:loc. 272). It becomes apparent that Vance has removed the ornament 'from the neck of a Pharaonic princess' and indicates that this was as Marion 'desired that it should' be (Austin 2019:loc. 265). Daly (1994:46) indicates that this type of interest in strange and personal relics from Egypt turns the Oriental body into an object associated with commodity desire. The theft of this personal ornament in Austin's story can be considered a form of figurative rape (Day 2006:43). In turn, Said (1979:6) has argued that this form of subjection of the Oriental women by the Western male is indicative of the perceived difference in 'strength between East and West'.

The tomb that Vance is taken to, he says, was 'perhaps three thousand years' old. The necklace was acquired through the penetration of a tomb, with its obvious sexual overtones, where he opens the sarcophagus and removes 'the innumerable folds of mummy-cloth swathing the occupant by the expeditious means of slitting the whole series from neck to heel with a sharp knife and turning it back like the covers of a box' (Austin 2019:loc. 313).

This pillaging of the dead is performed in secrecy and the slitting of the mummy cloth from neck to heel is rather like a dissection and rape. As Day argues in relation to Austin's story, Vance's action in removing the wrappings of the mummy and the confiscation of her jewels as wealth wasted on a corpse is in conflict with the 'appropriateness of bedecking a woman's body with gems and can also be seen as a form of taking of virginity' (Day 2006:41). This idea of something perversely sexual about the slitting off of the cloth from the body is implied when Vance describes the mummy's body as being a:

… slight, elegant figure, very dark in color, as mummies nearly always are, but retaining sufficient beauty of outline, both in face and form, to prove to my mind that a rare loveliness of the day gone by lay before me, neither preserved nor quite destroyed. (Austin 2019:loc. 313)

Vance sees the princess as possessing a 'rare loveliness', a 'beauty of outline' with her 'slight, elegant figure' and there is a sense that he is attracted to her, yet, at the same instant, he terms her 'dark in colour' and 'neither preserved nor quite destroyed'. This objectification presents her in an ambivalent manner, where, whilst attracted to her beauty, Vance is aware of, and slightly repelled by, her degeneration and decay. In this description resides what Said (1979:207) terms a 'male powerfantasy' that has sexualised the Orient, through the figure of the mummy, and is indicative of Imperial possession and power. The 'dark colour', whilst an aspect of the unguents used as preservatives, has racial associations, but I would suggest that it also hints at the dark supernatural power that resides within her. The colouration of the mummified princess is mirrored by Marion who is a 'statuesque, brunette beauty' (Austin 2019:loc. 259). In her dark loveliness, the mummy exists between the living and the dead, and, although not monstrous in appearance, remains an unknown and abject embodiment, where her difference occupies a liminal position of object or subject; sentient or non-sentient.

Vance's attitude towards the mummy can be seen as one of acquisitiveness and an expression of power that will later be replaced by guilt and horror. Tomb robbing and removing of an artefact provided for the afterlife of the dead was seen by the Egyptians as preventing the dead from being resurrected, leading the spirits of the dead to thirst for vengeance. In his imperialist indifference to an immoral theft, Vance demeans and desecrates Egyptian practices and beliefs, paving the way for the uncanny return of the past that brings with it retribution. Austin's mummy is not the direct love object, nor is she ever an animate form; she becomes merely an object from which to obtain a valuable token. Along with the necklace, Vance also took a 'small square box' that contained a piece of parchment inscribed with a brief 'hieroglyphic sentence' then left 'my Pharaonic princess to resume her slumber', hoping 'no evil dream connected with her lost necklace … marred her rest' (Austin 2019:loc. 323). It is the possessive 'my' that is an indication of his perceived right to the despoliation, and this is compounded by the suitably euphemistic 'lost necklace', rather than an admittance that this object is not rightfully his. There is an overweening sense that Imperial conquest means that he is entitled to anything he desires, so that not only the mummy but also the landscape of Egypt becomes the embodiment of the colonised female Other. There is scant thought that what he has taken can offer any threat to his world, although the hope that the princess has 'no evil dream' connected to the necklace seems to augur some form of dire promise. In Austin's story, the scarab necklace is a dangerous and ambiguous artefact, where the inanimate becomes uncannily and monstrously animate, establishing a type of supernatural demonic scarab incarnation (Bulfin 2011:419). In her description of the exotic Eastern richness of the necklace, Austin's writing epitomises the manner in which Egypt is constructed as the bearer of excess, mystery, opulence and femininity in Imperial Gothic narratives. It becomes the agent of the curse, as it assumes the form of an uncanny Egyptian Other that blurs the division between the ancient world and the modern Imperial one. I would suggest that the necklace represents a metonymic attribute of the mummy that is now carried into the Western domestic space, where it acts as a Gothic vehicle of counter-colonial invasion and attack (Bulfin 2011:425).

Marion questions Vance about what is written on the parchment found in the small square box to which he replies 'hieroglyphics', which are 'not easily deciphered' (Austin 2019:loc. 323). Vance's imperialist interactions with Egypt are not those of an Egyptologist or scientist, but merely of an arrogant 'traveller' and indiscriminate thief of artefacts. Marion reacts to his inability to tell her what the writing means by saying that 'they can be read by modern science', which implies Western mastery over the ancient world's secrets (Austin 2019:loc. 323). Marion is assured by Vance that the parchment is with one of the best scholars to decipher it and she observes that 'it would be horrible for me to have a three-thousand-year-old secret hung like a millstone about my neck' (Austin 2019:loc. 333). Marion equates this allusion to a millstone and a very old secret, with its underlying threat of the return of the past, to the word 'horrible'. Even in the apparent lightness of her comment, she exhibits a sense of disquiet and dislike of the necklace. She goes on to indicate that she will wear it to a party with 'many thanks to the giver' (Austin 2019:loc. 333). However, Vance is quick to correct her, saying that the necklace is 'not a gift' but rather a 'commission', and equates his obtaining of it to that of her sending to Paris for a 'new dress', emphasising that it represents 'a debt' that she owes (Austin 2019:loc. 333). The unintentional doubling of meaning of Marion's thanking the 'giver' and the association of the necklace with a 'debt' is noteworthy because Marion is drawn into an uncanny and intimate relationship with the object that has inspired this sense of beholdenness. Vance offhandedly claims that it is just another commodity, as frivolous as that of obtaining an expensive new dress and as faddish or transient. Although Marion acknowledges the debt, she warily says 'it may be beyond my means', hinting at the possibility that the price she is going to pay for this necklace will be an exchange demanding something inordinate in return (Austin 2019:loc. 333).

When the hieroglyphics are translated, it is found that the text is a curse that promises a supernatural redress. The curse says: '[s]ee me, beloved of a king. I scorned him for a lesser love, and thus I lie', the translation of the graven symbols on the clasp of the necklace goes further, reading 'The gods who give life, also take it' (Austin 2019:loc. 354, 366). Based on this information, Vance implores Marion not to wear the necklace. She resents his approach because, as Austin indicates, it is felt to be a 'lure and jess' denying her agency and freedom. Her reaction to him is one of antagonism that will lead to her later capricious behaviour (Austin 2019:loc. 344). He now refers to the necklace as 'infernal' and is convinced that it killed the mummy and is 'probably poisoned' (Austin 2019:loc. 366). The use of the word 'infernal' suggests that the necklace has assumed some form of uncanny and diabolical agency that has penetrated Imperial space, much as he penetrated the tomb. His emotion is tinged with fear and disgust, a rather abject response to something he had previously considered desirable, ornamental and a mere trinket. In accordance with Vance's exhortations, Marion hides the necklace in 'the depths of her well-stocked jewel-box', where it becomes merely one trinket among many (Austin 2019:loc. 366). Belonging now to Marion and interred in the depths of her jewellery box, the necklace remains an embodiment of a Gothic and uncanny evil. Re-mummified it retains a malignant promise, seeming to bide its time before obtaining requital. In setting up an indefinable likeness between Marion and the mummy centred on the deadly promise of the necklace, Austin prompts a decided uneasiness in the reader. In similar manner to the mummy, Austin implies that Marion will become a victim through the return of a vengeful past. The supernatural Oriental Other, I suggest, has invaded and become a part of imperialist space, remaining a known but unknown uncanny presence. It is this presence that will transform itself into an active agent of the curse which will finally exact vengeance.

Marion's debt to Vance is paid when she accepts his marriage proposal, but she continuously subjects Vance to her fickleness and pride, as she spurns his advances. The light-hearted 'lion of the East' becomes a man filled with suffering. The tenor of the story shifts from the jewel-bright and playful opening to an atmosphere that becomes more sombre in tone. It is Juliette, Marion's cousin, who comforts Vance throughout Marion's changeable behaviour. Marion seems to reject a marriage that she feels might imperil her world and constrain her own agency. Writing on 19th-century female authors, Beam (2010:5) notes that in their narratives 'marriage is often the antagonist rather than the goal' and it seems that Marion is seeking to escape from a situation that would reduce her sense of identity and agency, limiting her to the domestic sphere and unfulfilled desires. The necklace seems in an uncanny fashion to be guiding and sinisterly manipulating the actions of the characters to achieve its own monstrous ends. Marion's realisation of her 'hypocrisy, ingratitude, cruelty and uncharitableness' and of her love for Vance comes too late (Austin 2019:loc. 398). Going to him to profess her love, she overhears a discussion between Vance and her cousin Juliette, during which Vance declares his love for Juliette (Austin 2019:loc. 408, 419). At this moment, Marion becomes 'turned to stone', realising that the loss of the 'man that had wooed her' has now led her to her 'doom' (Austin 2019:loc. 408, 419). Even the landscape around her has the abject 'odor of decay' and 'chill unrest', a presage of the horror that is to come (Austin 2019:loc. 419). The use of words such as 'doom', 'odor of decay' and 'chill unrest' establishes an inherently excessive and Gothic feel to the narrative that allows an element of the supernatural and an accompanying promise of death that adds to the disquieting suspense of the plot.

Vance receives a letter from Marion the next morning, which brings with it a further uncanny 'numb and chill' along with a sense of 'horrible, indefinite foreboding' (Austin 2019:loc. 431). This sets up the promise of something disastrous having occurred. In this letter, Marion writes: 'Your friend did not interpret the hieroglyph aright'. This is my reading: 'Behold me, who fancied myself the beloved of a king among men. He scorned me for a lesser love, and thus I lie.' (Austin 2019:loc. 431) The note from Marion replicates that of the parchment found with the mummy, except that in her hurt pride, hers becomes a letter that aims to curse through guilt. The use of the words 'fancied myself' and 'a king among men' ensures that the participants in this modern tragedy are less regal and the death is in some manner made mundane. The wording of the note that was found with the mummified princess 'See me, the Beloved of a King, I scorned him for a lesser love, and thus I lie' is ambiguous. This message would appear not to have been written by her, but could be an epitaph for her, so that her death, whilst possibly a suicide, might also have been murder or execution for the betrayal of a king. Vance had mentioned that the mummy was not richly decorated which he found strange for a woman of higher class. Instead he notes that: 'there was absolutely no ornament … with the exception of the necklace' (Austin 2019:loc. 319). The mummy's scorning of a king has led to her punishment and death by means of the necklace. Marion, on the other hand, indicts Vance as having scorned her, but it is her own proud scorning of him that has, to a certain measure, caused the tragedy. In their similar spurning of men, both women reap the cursed rewards for their act of agency. Both the mummy and Marion behave as figures of mystery and fickleness and in this behaviour lies the reason for their deaths. According to Stott (1992:30), the femme fatale during Imperialism was a sign or figure 'found at the intersection of Western racial, sexual and imperial anxieties'. It is these sexual, racial and imperial anxieties that seem to inflect the doubling of Marion and the Oriental Otherness of the mummy so that the border between selves seems to be crossed between the dead and the living so that they 'occupy two categories at once' (Hurley 1996:40). Whilst the tone, implications and span in time of the notes differ, it is in the similarity that an uncanny and monstrous doubling can be seen. Through the agency of the necklace, the mummy seems to have ensured a stranger form of doubling, where the mummy has become the spiritual double or shadow of the living Marion in an interplay between colonial identity and Oriental difference (Posadas 2018:1). Through this supernatural affinity, they become linked as doubles, with Marion suffering a ghastly fate similar to that of the mummy (Tymms 1949:17). Freud (2003:142-143) indicates that the double that once having been a 'harbinger of immortality … becomes the uncanny harbinger of death' and an 'object of terror'. The mummy it seems has Gothically stolen the identity of Marion through the magical or occult nature of the necklace. The mummy passes into her living double as Marion becomes the embodiment of a monstrous alterity. I would argue that the necklace is the instrument of the disquieting Gothic atmosphere that is established in the story, as it quietly waits for an opportunity to enact a monstrous and uncanny metempsychosis.

When Vance finds Marion, he stands 'beside the bed where lay his mistress, royal in death' as she lies 'magnificent in silk and lace and embroidery of oriental pearls'. She wears no adornment, only 'a necklace of golden scarabaei about the throat'. This dress is like the cerements associated with the mummy and the description of Marion's bridal gown with its 'oriental pearls' and 'silk and lace' twines together the Egyptian orient with that of the West and, I suggest, further establishes the doubling of Marion and the mummy. The antagonist has been marriage and Marion, in seeking to escape it, has wed her own death. Vance sees Marion as his 'mistress', not his wife, who is 'royal in death' (Austin 2019:loc. 440). It is as though the royal mummy has become one with Marion's body in a monstrous usurpation in which the ancient past invades and claims the corpse of the present. Marriage and revenge become inextricably intertwined, establishing a shadowy and dark Gothic doubling where identity and borders seem to dissolve. Austin structures a parallel between the mummy and Marion as both are violated by the same man - the mummy through Vance's penetration of the tomb and her dead body and Marion through the promise of marriage. Both women have died because of men and this repetition further establishes their double relationship. Looking at the necklace, Vance sees that it has undergone a 'strange transformation' and the beetles appear to have 'suddenly assumed life, and the power attributed to them by the men who worshipped them as gods' (Austin 2019:loc. 450). They have transformed into something uncanny and horrifying as they stand 'erect upon myriad legs hitherto folded unobserved beneath their bodies with open wings, and upraised antennae, with their diamond eyes flashing and glittering in the first ray of the rising sun' (Austin 2019:loc. 450). These creatures appear so fearful and so unearthly that Vance is filled with a sense of Gothic terror in response to this dark Oriental artefact that has become fearsome, deadly and demonic. It resides beyond the boundaries of the empire being both supernatural and terrifying in what Trafton (2004:17) sees as a situation that is 'saturated by the confrontation' between Imperial modernism and ancient primitiveness. It is this confrontation that he identifies as central to Imperial American Gothic where the Imperial is mirrored back through images of reverse colonisation (Trafton 2004:17).

Trying to snatch the necklace off Marion's throat, Vance feels that he is in the 'presence of the fiend', but finds with a 'strange, new thrill of horror' that he cannot pull it off. He notes that each beetle's leg ends in a 'minute claw' and these claws are 'fastened deep in the flesh' of Marion's neck as though to hold its still warm 'prey' beneath its 'deadly grasp' poisoning her to death (Austin 2019:loc. 450). This violation of the throat through penetration is, I argue, like a rape where the claws and legs act as penile projections that 'reverse the sacrilege of the violators' of the mummy herself (Day 2006:30). The beetles now inhabit the interior of Marion's body, not only through their sadistic carnal assault, but also through the introduction of poison into her flesh, so that the horrifying thing is now a part of her. There is a rather grotesque and monstrous eroticism held in the manner in which this revenge occurs, which can be considered a form of thanatophilic conquest and appropriation. When Vance manages to pull the necklace off, he sees a 'livid band' encircling Marion's throat which is made up of 'innumerable points or dots'. This description mirrors that of the 1862 story where the narrator sees 'red dots' on the ceiling left by the antenna of the fly that the narrator says are a 'revelation of the cause of my wife's suffering; and were proofs of the injection into her veins of subtle poison' (Anon 1892:441). In Austin's story, the red dots, like a line slitting the throat, act to silence the agency of the female voice. Walker-King (2000:viii) indicates that 'a fictional double' aims 'to mask individuality and mute the voice of personal agency' and although 'this double is created and maintained most often by forces beyond ourselves … [we] bear its markers on our bodies'. The necklace, though separate from her body, has become the conduit that allows the mummy to supernaturally become the soul or phantom double of Marion. The obvious repetition of the past, in which the mummy would have suffered the same form of death by means of the necklace, is now transferred to the body of her living double. The breaching of the integument of Marion's skin constitutes the site of her pollution and contamination by the monstrous Eastern Other that renders her body perilous. This invasion of Marion's body results in an uncanny dissolving of the boundaries that distinguish the living from the dead, resulting in an 'indefinable familiarity' between the female mummy and Marion. This likeness represents a form of disgusting doubling that Hurley (1996:42) terms an 'amorphous version of the self that is the non-self'. The limits of categorisation between the living and the dead, animate and inanimate, by means of the curse have shifted the power from the coloniser to the colonised and the ancient past has uncannily returned into the present and exacted revenge on the dominance of Western Imperialism. Luckhurst (2012:loc. 206) states that the curse 'exquisitely couples love with death in an exemplary decadent manner', yet this decadence is one that is imbued with a reversal of the imperialist body as the racial Other invades, and the supernatural East colonises the Western body. Vance, who is not punished with such a drastic comeuppance as Marion, is left with the necklace of scarabaei that he hides in the Indian casket in a further effort to repress the past. Yet, the necklace, whilst not being 'excited by contact with warm human flesh', and thus quiescent (Austin 2019:loc. 482), remains powerfully venomous and, for Vance, a dangerous symbol of Eastern vengeance and uncanny horror.

 

Conclusion

Austin mirrors the love story of the present with that of the past so that they become intertwined. In contrast to the past, the tragedy of the present is brought about through theft, sacrilege and disregard for the beliefs and power of an ancient empire. The stolen uncanny inanimate or animate necklace is the harbinger of a repressed evil returned from an ancient past that ensures a supernatural repetition of events in the echoed deaths of the mummy and Marion. Pykett (2012:228) comments that the 'invasion of otherworldly representatives of ancient civilizations' is driven by a wish to 'colonize empire' through 'reincarnation and demonic possession'. In 'After Three Thousand Years', this reverse colonisation, I have suggested, is located in the doubling of the mummy and the living female character Marion Harleigh, in what can be considered a form of spiritual doubling or supernatural metempsychosis. In Austin's story, the mummy as double is an evil presence that transgresses corporeal borders allowing the dead to possess the living so as to become an agent of disruptive terror. Yet, at the same time, Austin shows the sympathies at play between Marion and the mummy as both are women and have equally been cursed through masculine sense of entitlement and ownership. Nevertheless, there remains a horror in the retribution exacted against Marion who has become a liminal figure because the question remains as to whether she now exists between a state of the living and the dead. The mysterious disappearance of the 'livid band' on Marion's neck, which leaves it sensually 'smooth and white', has revealed the supernatural nature of the curse. The reader is left to wonder whether Marion's body has not become the vessel allowing the princess to assume a newer physical manifestation, thereby prolonging her longevity for another 3000 years. The re-animation and re-incarnation of something immortal, whether in the flesh or as an object associated with that flesh, remains, in this story, part of a belief that '[t]he gods who give life also take it' and against this any imperialistic glory, whether Egyptian or Western, crumples.

 

Acknowledgements

Competing interests

The author has declared that no competing interest exists.

Author's contributions

I declare that I am the sole author of this research work.

Ethical consideration

This article followed all ethical standards for a research without direct contact with human or animal subjects.

Funding information

This research received no specific grant from any funding agency in the public, commercial or not-for-profit sectors.

Data availability statement

The author confirm that the data supporting the findings of this study are available within the article.

Disclaimer

The views and opinions expressed in this article are those of the author and do not necessarily reflect the official policy or position of any affiliated agency of the author.

 

References

Alcott, L.M., [1869] 2019, 'Lost in a Pyramid; or the mummy's curse', in K. Fox (ed.), Curse of the mummy: Victorian tales of ancient Egyptian Terror, pp. 489-658, Kindle edn., Fox Editing, San Francisco, CA.

Anon, 1862, 'The mummy's soul', The Knickerbocker or New York Monthly Magazine 59(5), 435-460, viewed 02 April 2020, from https://catalog.hathitrust.org/Record/000548450        [ Links ]

Austin, J.G., 2019, 'After Three Thousand Years', in K. Fox (ed.) Curse of the mummy: Victorian tales of ancient Egyptian Terror, Kindle edn., pp. 241-482, Fox Editing, San Francisco, CA.

Beam, D., 2010, Style, gender and fantasy in nineteenth-century American women's writing, Cambridge University Press, New York, NY.

Boothby, G., 1899, Pharos the Egyptian, Ward, Lock & Co., London.

Brantlinger, P., 2013, Rule of Darkness British Literature and Imperialism, 1830-1914, Kindle edn., Cornell University Press, Ithaca, NY.

Bulfin, A., 2011, 'The fiction of Gothic Egypt and British Imperial Paranoia: The curse of the Suez Canal', English Literature in Transition 54(4), 411-443.         [ Links ]

Butler, J., 1993, Gender trouble: Feminism and the subversion of identity, Routledge, New York, NY.

Chetwynd-Griffith, G., [1906] 2017, The mummy and Miss Nitocris: A phantasy of the fourth dimension, Createspace Independent Publishers, Scotts Valley.

Daly, N., 1994, 'That obscure object of desire: Victorian commodity culture and fictions of the mummy', Novel 28(1), 24-51.         [ Links ]

Daly, N., 2004, Modernism, romance and the Fin de Siècle, Cambridge University Press, Cambridge.

Day, J., 2006, The mummy's curse: Mummymania in the English-speaking world, Kindle edn., London, Routledge.

Freud, S., 1981, 'The uncanny', in J. Strachey (ed.), The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, Vol. XVLL, pp. 217-252, The Hogarth Press, London.

Freud, S., [1919] 2003, The uncanny, pp. 121-159, Penguin Books, London.

Gautier, T., 1858, Le Roman de la Momie, L. Hachette, Paris.

Haggard, H.R., [1887] 2001, She, Penguin Classics, London.

Halberstam, J., 1995, Skin shows: Gothic horror and the technology of monsters, Duke University Press, London.

Henry, E.M., 1889, 'The curse of Vasartas', Belgravia 54(216), 1-13. https://doi.org/10.1126/science.ns-13.320.216-a        [ Links ]

Herdman, J., 1990, The double in nineteenth-century fiction, The Macmillan Press, Basingstoke.

Horner, A. & Zlosnik, S., 2001, 'Strolling in the dark: Gothic flânerie in Duna Barnes's Nightwood', in A. Smith & J. Wallace (eds.), Gothic modernisms, pp. 78-94, Palgrave Macmillan, London.

Hurley, K., 1996, The Gothic body: Sexuality, materialism, and degeneration at the fin de siècle, Cambridge University Press, Cambridge.

Jackson, R., 2009, Fantasy: The literature of subversion, Routledge, London.

James, H., 1865, 'Miss Braddon', The Nation, 09 November 1865, pp. 593-595.

Keppler, C.E., 1972, The literature of the second self, University of Arizona Press, Tucson, AZ.

Kristeva, J., 1982, Powers of horror, transl. L.S. Roudiez, Columbia University Press, New York, NY.

Luckhurst, R., 2012, The mummy's curse: The true history of a dark fantasy, Kindle edn., Oxford University Press, Oxford.

MacFarlane, K., 2010, 'Mummy knows best: Knowledge and the unknowable in turn of the century mummy fiction', Horror Studies 1(1), 5-24. https://doi.org/10.1386/host.1.1.5/1        [ Links ]

MacFarlane, K., 2016, 'Here be monsters: Imperialism, Knowledge and the limits of empire', Text Matters 6(6), 74-95. https://doi.org/10.1515/texmat-2016-0005        [ Links ]

Mansford, C.J., 1896, 'At the pyramid of the sacred bulls', The Windsor Magazine 3(January), 386-391.         [ Links ]

Marsh, R., [1897] 2018, The beetle, Penguin Classics, London.

Miller, K., 1985, Doubles: Studies in literary history, Oxford University Press, Oxford.

Miller, K.H., 2015, 'So long as the work is done: Recovering Jane Goodwin Austin', Unpublished dissertation, Georgia State University, viewed 10 February 2020, from https://scholarworks.gsu.edu/english_diss/153/        [ Links ]

Posadas, B.T., 2018, Double visions, double fiction: The Doppelgänger in Japanese film and literature, University of Minnesota Press, Minneapolis, MN.

Pykett, L., 2012, 'Sensation and the fantastic in the Victorian novel', in D. David (ed.), A Cambridge Companion to Victorian Literature, pp. 211-230, Cambridge University Press, Cambridge.

Rank, O., [1925] 1971, 'The double: A psychoanalytic study', transl. H. Tucker, Jr., University of North Carolina Press, Chapel Hill, NC.

Said, E., 1979, Orientalism, Vintage, New York, NY.

Stoker, B., [1903] 2009, The Jewel of Seven Stars, Dover Publications, New York, NY.

Stott, R., 1992, The fabrication of the Late-Victorian Femme Fatale: The kiss of death, Macmillan, London.

'The Egyptian Amulet', The London Reader 37(946), 164-167.

Trafton, S., 2004, Egypt land: Race and nineteenth century American Egyptomania, Kindle edn., Duke University Press, Durham.

Tymms, R., 1949, Doubles in literary psychology, Bowes & Bowes, Cambridge.

Vardoulakis, D., 2010, The Doppelgänger: Literature's philosophy, Fordham University Press, New York, NY.

Walker-King, D. (ed.), 2000, 'Introduction', Body politics and the fictional double, pp. vii-xiv, Indiana University Press, Bloomington, IN.

Webb, J., 1827, The mummy! A tale of the twenty-second century, Henry Colburn, London.

Webber, A., 1996, The Doppelgänger: Double visions in German Literature, Clarendon Press, Oxford.

 

 

Correspondence:
Allyson Kreuiter
kreuiad@unisa.ac.za

Received: 23 Apr. 2020
Accepted: 02 July 2020
Published: 05 Oct. 2020

^rND^sAnon^rND^sBulfin^nA.^rND^sDaly^nN.^rND^sHenry^nE.M.^rND^sMacFarlane^nK.^rND^sMacFarlane^nK.^rND^sMansford^nC.J.^rND^1A01^nSalomi^sLouw^rND^1A01^nSalomi^sLouw^rND^1A01^nSalomi^sLouw

BOOK REVIEW

 

Eerbetoon aan Pieter Fourie

 

 

Salomi Louw

School of Languages and Communication, University of Limpopo, Sovenga, South Africa

Correspondence

 

 

 

Book Title: Pieter Fourie: Teatermaker: 'n Huldiging
Author: Fanie Olivier (red.)
ISBN: 978-1-4853-1081-5
Publisher: Protea Boekhuis, 2019, R200*
*Book price at time of review

Hierdie eerbewys aan Fourie is gepas, aangesien hy 'n leeftyd gewy het in diens aan die teater en daarvoor erkenning gekry het deur toekennings soos die Herzogprys, die Akademie se Erepenning vir Toneelkuns, die Gerhard Beukes-prys, toekennings deur die Klein Karoo Nasionale Kunstefees (KKNK) en Inniebos Kunstefees, 'n Fleur du Cap-, Fiësta- en Afrikaans Onbeperk-toekenning, en les bes, 'n eredoktorsgraad van die Universiteit van die Vrystaat. Hy verwerf ook NB Vita-toekennings en die Nagtegaal/KKNK-prys. Vir die verwerking van Faan se trein en Faan se stasie tot draaiboek is hy boonop die wenner by die Silwerskermfees in 2013. 'n Gedugte 'teatermaker' dus!

Die inhoud van die huldigingsbundel begin met Daniel Hugo se 'Commendatio vir die Herzogprys vir drama 2003' (of soos op bl. 7: 'Huldigingswoord: Herzogprys vir drama'), waarna Fanie Olivier 'n bondige uiteensetting gee van probleme wat deur die jare ondervind is met die toekenning van die Herzogprys vir drama voordat dit Pieter Fourie te beurt geval het. Olivier kyk ook oorsigtelik na die ander hoofstukke in hierdie publikasie. Hy meld dat daar oorvleueling is tussen die hoofstukke, en dis wel deeglik die geval soos te wagte kan wees waar individuele skrywers afsonderlik oor aspekte skryf waarby dieselfde agtergrond nodig is.

Voor die meer akademiese hoofstukke volg, verskaf Pieter Fourie 'n outobiografiese samevatting: watter lekkerte om só met dié mens, sy werk en sy teatergebondenheid kennis te maak!

Nico Luwes, self 'n teatermaker, het sy doktorsgraad oor Fourie gedoen (2012) en sy proefskrif vorm die grondslag van feitlik al die ander hoofstukke in die bundel; 'n hoofstuk uit dié proefskrif word hier as Hoofstuk 3, 'Die stormjare by Kruik', aangebied. Inleidend is daar biografiese inligting van voor Pieter Fourie by Kruik aangestel is. Ons lees van die stryd wat hy gehad het in pogings om dramas op die planke te kry, terwyl die amptenare dit verbied het en van Fourie se afdankings en heraanstellings terwyl hy voortgeveg het om veral die Afrikaanse teater in die Kaap aan die lewe te hou vanaf die einde van 1966 tot 1985. Ook interessant is dit om te verneem van die magdom vertalings wat Fourie gedoen het, om sodoende geskikte toneelopvoerings aan die publiek te kan bied. In 1986 word hy aangestel as inwonende dramaturg by die Transvaalse Raad vir die Uitvoerende Kunste (TRUK) en hier skryf hy van sy sterkste dramas soos Ek, Anna van Wyk en Die koggelaar voor dié pos in 1991 tot 'n einde kom. Na 'n tyd van wêreldreise as deel van die VN se monitorspan vir verkiesings, help hy om die Klein Karoo Nasionale Kunstefees te vestig en van 1994 tot 1999 is hy hier direkteur, waar hy weer eens moet fyntrap oor allerhande probleme by die fees, en moet mooi vra vir befondsing om dié fees aan die lewe te hou; alles met sukses. Luwes lewer deeglik verslag van die navorsing wat hy oor Pieter Fourie, sy lewe en werk gedoen het. Enkele verwarrende feite is egter van die sake wat aan die kwaliteit van hierdie hoofstuk afbreuk doen: Luwes gee die tydperk van die 'Pieter Fourie Toneelgeselskap' aan as 1963-1965 (bl. 48) terwyl dit elders as 1965-1966 aangetoon word (bl. 35, 46, en 105 waar Hauptfleisch dit die 'Pieter Fourie Genootskap' noem). Die tweede dwars feit vertel dat Fourie se 'eerste Faan-stuk eers in 1975, ná publikasie, aan Kruik' voorgelê is (bl. 64), maar op bladsy 67 skryf Luwes dat 'n skaarste aan opvoerbare tekste by Kruik Fourie genoop het om Faan se trein in heroorweging te neem: 'Fourie haal die teks toe uit die laai en lê dit voor'. Op bladsy 52, voetnoot 5, noem Luwes dat Kita Redelinghuys vanaf 1962 vir TRUK gespeel het; TRUK het egter eers in 1963 beslag gekry. Die hoofstuk is wel 'n stewige bydrae. Dis net jammer dat dit basies nét so uit die proefskrif gelig is, sonder bywerking, buiten die verwysing na die twee digbundels; hy praat van Kanna hy kô hystoe wat 'steeds nie opgevoer' is nie (bl. 57), sonder om 'n aanpassing te maak vir wat ná 2012 - die datum van die proefskrif - gebeur het. Van Fourie se dramas wat na 2012 lewe gekry het, word vlugtig in hoofstuk 11, ook deur Luwes bekyk. Ek vind dit egter jammer dat dié bespreking nie by Hoofstuk 3 geïnkorporeer is nie.

Twee bekende koerantresensente, te wete Paul Boekkooi en Kerneels Breytenbach, gee hulle indrukke van Fourie as mens en van sy werk. Boekkooi se bydrae veral is deeglik, helder en goed geformuleer; in 'n kort bestek neem hy die leser deur Fourie se tyd by Kruik, TRUK, sy betrokkenheid by Kampustoneel en die KKNK, tot by die draaiboek van Faan se trein. Temple Hauptfleisch lewer 'n esoteriese Hoofstuk 5, waarin hy die seismologie van teater op Fourie se werk toepas. Hy doen dit onder die opskrif: 'Die Dobermann in die hoenderhok …', wat seker sy weergawe is van die Engelse idioom: 'A bull in a china shop'. Hy wys daarop dat Fourie die stelsel voortdurend uitgedaag en getoets het. Ongelukkig noem Hauptfleisch Die verminktes (Bartho Smit - SL) as een voorbeeld van 'n 'kontroversiële politieke stuk' (bl. 109) waarin Fourie die 'grammatika' van die teater bemeester het.

Hierop volg hoofstukke waarin Fransjohan Pretorius na die biografiese en sosio-politieke agtergrond van Pieter Fourie se dramas kyk; Maritha Snyman gee 'n uiteensetting van die begrip 'kinderdrama' en ondersoek dan Fourie se drie kinderdramas aan die hand hiervan, en kyk ook na hulle volksdramatiese en klugtige aard. In Hoofstuk 8 lewer Thys Human 'n stewige akademiese bespreking onder die opskrif: 'Metadramatiese elemente in Pieter Fourie se vierluik plaastragedies'. Na 'n verduideliking van dié term pas hy dit toe op Ek, Anna van Wyk, Die koggelaar, Donderdag se mense en Post mortem.

Hoofstuk 9, deur Annebelle Smit, dra die titel, 'Pieter Fourie se komiese werk', wat uiteraard van oorvleueling met ander hoofstukke getuig. Sy wil 'Pieter Fourie se slag met komedie in Die proponentjie (1987), Vat hom, Flaffie! (ook bekend as Hups in die hydro; 1989), Tienuur maak die deure oop (1987) en Daan se doilie (1990) analiseer' (bl. 182). Sy begin egter haar betoog met 'n oorsig van wat 'n aantal skrywers te sê het oor verskillende voorkomste van 'komedie', sonder om tot sintese te kom oor wat haar eie uitgangpunt is. Sy stel dit dat sy '[i]n hierdie artikel … die komedies … analiseer na aanleiding van die mate waarin hulle voldoen aan die vereistes van 'n "volwaardige komedie" …' (bl. 185). Dan klits sy die terme klug, satiriese komedie, 'n speelse stuk, seksklug en boereklug (bl. 190), sosiale satire (bl. 194), satire (bl. 197), en komedie van gedrag (bl. 202) deurmekaar. Haar analises van Fourie se 'komedies' is gangbaar, maar die styl is soms wollerig, met teenstrydighede soos 'die sukses van … Vat hom, Flaffie!' (bl. 190) teenoor Weideman se uitspraak 'dat die toneelstuk beslis nie die moeite werd is om te lees of te gaan kyk nie' (bl. 199); en dat die dramaturg 'objektief na die werklikheid' kyk (bl. 184) teenoor: hy is 'uit die aard van die saak eensydig' (bl. 185). Hierdie hoofstuk kon 'n goeie stuk werk gewees het, maar dit lewer heelwat probleme op - wat opgelos kon gewees het indien 'n mentor of redakteur oor haar skouer geloer het.

Marisa Keuris lewer in Hoofstuk 10 'n akademies bevredigende bydrae onder die opskrif, 'Die siekrit van Pieter Fourie se Faan', en Joan Hambidge se 'Kanonisering en herkanonisering - Die poësie van Pieter Fourie binne so 'n konteks' verteenwoordig 'n insiggewende benadering tot Fourie se digbundels en is myns insiens die mees verdienstelike hoofstuk in hierdie huldigingsbundel.

'n Omvattende bronnelys van werk deur of oor Pieter Fourie, saamgestel deur Burgert Senekal, word verskaf. Hier sou ek ook graag 'n lys wou sien van teatertekste deur die dramaturg vertaal, wat tot opvoering gebring is.

Ten spyte van 'n redakteur wat die finale verantwoordelikheid vir die publikasie moet dra én 'n proefleser wat by die naam erkenning kry, is dié bundel ongelukkig ontsier deur talle set- en feitefoute. Sitate word lukraak en eiesoortig aangewend, bibliografiese gegewens kan teenstrydig wees of word nie altyd verskaf nie, en die gebruik van datums van die dramas se eerste opvoering en dan weer die publikasiedatums as verwysing is verwarrend. 'n Mens (spesifiek hierdie resensent) lees later teësinnig, omdat soveel dinge te kort skiet. Ten spyte van hierdie voorbehoude, dink ek tog die gewone teaterganger, kunsteliefhebber en leser sal genot en kennis put uit die eer wat hier aan hierdie 'teatermaker' betoon word.

 

 

Correspondence:
Salomi Louw
louwsalomi@gmail.com

^rND^1A01^nJohanita^sKirsten^rND^1A01^nJohanita^sKirsten^rND^1A01^nJohanita^sKirsten

ORIGINAL RESEARCH

 

'n Viering van Afrikaans en Jaap Steyn

 

 

Johanita Kirsten

Department of Afrikaans and Linguistics, Faculty of Humanities, North-West University, Vanderbijlpark, South Africa

Correspondence

 

 

 

Book Title: J.C. Steyn en Afrikaans - 'n Viering
Author: Angelique van Niekerk, H.P. van Coller, Bernard Odendaal
ISBN: 978-1-928424-32-1
Publisher: SUN Press, 2019, R499.00*
*Book price at time of review

'n Wye gehoor van lesers sal nut en genot uit hierdie boek put. Vir die taalkundige is daar hoofstukke wat op taalkundige temas fokus. Vir die letterkundige is daar literêre hoofstukke, asook gedigte en 'n kortverhaal. Ook die gewone leser sal heelwat van die boek sinvol vind, aangesien die navorsingshoofstukke meestal redelik toeganklik is, en oor onderwerpe handel wat enigeen met 'n belangstelling in Steyn se werk, interessant sal vind.

Die verskeidenheid temas en tekstipes in hierdie versamelwerk illustreer iets van die veelfasettige werk van die persoon aan wie dit opgedra is - J.C. (Jaap) Steyn. Die boek word ingelei met die briefwisseling tussen Steyn en Elize Botha. Verder is daar twee tipes tekste ingesluit: literêre bydraes, en navorsingsbydraes. Die literêre bydraes bestaan uit nege gedigte en 'n kortverhaal deur verskillende outeurs. Die navorsingshoofstukke is 'n kombinasie van literêre beskouings en taalkundige ondersoeke. Elkeen van hierdie bydraes handel óf eksplisiet oor Steyn en 'n aspek van sy werk, óf het duidelike raakpunte met sy lewe en werk.

Die versameling tekste in die boek kan maklik soos 'n losse versameling lyk, maar dit is misleidend - die temas van Afrikaans en die Afrikaner, en van woordspeling en -vernuf bind alles saam.

Die meeste van die gedigte speel op die een of ander manier terug op Steyn se bekende gedig 'Woord en sin'. Dit kan gesien word met die gebruik van woord(e)(-) ('spitsberaad'; 'Onomastiek'; 'Apokopoësie'; 'die evolusie van skryf') en/of sin(ne)(-) ('spitsberaad'; 'Ernest Hemingway'; 'Die neukery met nie', 'Apophrades'), en 'Boekensteynfontein' sinspeel op die titel van Steyn se digbundel met 'die grammatika van tuistebou' (r. 46). Die tipe woordspel en woordvernuf waarvoor Steyn bekend is (Gouws 1983:11; Hugo 2016:713) figureer ook in die gedigte. Daar is verder eksplisiete verwysings na Afrikaans of die taal ('Boekensteynfontein'; 'spitsberaad'; 'Onomastiek'; 'Apophrades'), kentekenend van Steyn se liefde vir Afrikaans en sy taalaktivisme. Sommige gedigte wys ook iets van Steyn se lewe en grootwordwêreld (Hugo 2016:712) soos 'spitsberaad' se verwysing na 'vrystaatson' (r. 15) en 'JCS' wat praat van 'Vrystaatse skalie' (r. 8) en 'Petrus Steyn' (r. 11). Ook die kortverhaal skakel direk met Steyn en sy werk, deur 'n aanhaling uit Die grammatika van liefhê en die fokus op 'n woord.

Die hoofstukke met 'n literêre fokus, bied insigte oor Steyn se prosatekste en biografieë, of sluit aan by welbekende temas uit sy werk soos grense (Scheepers 2016:714) in Viljoen se hoofstuk 9. Die briefwisseling wat in die voorspel weergegee word, illustreer verder iets van Steyn se skryfproses en die vraagstukke en vertwyfelings waarmee hy in nederigheid geworstel het. Wat duidelik blyk uit die briefwisseling en die literêre hoofstukke, is hoe Steyn nog altyd doelbewus met woorde (en sinne) omgaan, en hoeveel aandag hy aan die moontlike nuanses skenk wat met woordspel en -vernuf uitgedruk kan word.

In die taalkundige bydraes kom onderskeie temas aan bod wat aansluit by Steyn se werk deur die jare - die taalgeskiedenis en geskiedskrywing van Afrikaans; die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA), die taalbewegings en die standaardisering van Afrikaans; die vestiging van Afrikaans as wetenskapstaal én die Afrikaanse taalwetenskap; taalbeleid in Suid-Afrika; Afrikanerskap, Afrikaans en identiteit. Hierdie bydraes bied 'n historiese, asook hedendaags taal-sosiologiese beeld van Afrikaans en die Afrikaanse taalwetenskap - die diep spore wat Steyn in die taalwetenskap getrap het, blyk duidelik.

Daar is slegs enkele meer kritiese opmerkings. Hier en daar het 'n tikfout ingeglip, veral blykbaar by hakies (sien p. 192 en p. 232), hoewel dit glad nie opvallend baie is nie. Verder sou 'n paar van die hoofstukke kon baat by 'n meer eksplisiete skakeling met Steyn en sy werk, veral vir lesers wat nie noodwendig met die verskeidenheid van sy publikasies bekend is en die temas wat daarin vervat is nie - soos hoofstuk 5 waar 'n leser bekend moet wees met Steyn se taalaktivisme om die relevansie te begryp, en hoofstuk 9 waar die leser moet weet van Steyn se werk met die tema van grense.

Hierdie versamelwerk is 'n gepaste viering van J.C. Steyn se lewe en werk, met bydraes so uiteenlopend (en tog tematies verwant) soos Steyn se eie publikasies. Dit sal nuttige leesstof aan letterkundiges, sowel as taalkundiges verskaf, asook enige gewone leser wat belangstel in Afrikaans as taal in die breër Suid-Afrikaanse konteks.

 

Literatuurverwysings

Gouws, R.H., 1983, 'Taalkundige interessanthede in J.C. Steyn se gedig "woord en sin"', Klasgids 18(2), 11-17.         [ Links ]

Hugo, D., 2016, 'J.C. Steyn (1938-): Poësie', in H.P. van Coller (red.), Perspektief & Profiel: 'n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, 2de uitg., bl. 712-715, Van Schaik, Pretoria.

Scheepers, R., 2016, 'J.C. Steyn (1938-): Prosa', in H.P. van Coller (red.), Perspektief & Profiel: 'n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, 2de uitg., bl. 715-720, Van Schaik, Pretoria.

 

 

Correspondence:
Johanita Kirsten
johanita.kirsten@nwu.ac.za

^rND^sGouws^nR.H.^rND^1A01^nMariëtte^svan Graan^rND^1A01^nMariëtte^svan Graan^rND^1A01^nMariëtte^svan Graan

BOOK REVIEW

 

Verdunde Tolkien vir die kinders

 

 

Mariëtte van Graan

Department of Afrikaans and Theory of Literature, University of South Africa, Pretoria, South Africa

Correspondence

 

 

 

Book Title: Die heerser van die ringe: Die koning keer terug
Author: Tolkien, J.R.R. (vertl. Kobus Geldenhuys)
ISBN: 978-1-4853-0977-2
Publisher: Protea Boekhuis, 2020, R285.00*
*Book price at time of review

Die bakens van Gondor brand. Pippin en Gandalf haas hulle na Minas Tirith. Theoden en Éomer kry die Rohirrim gereed om Gondor te hulp te snel, met Merrie wat strydgereed saamgaan en Éowyn wat noodgedwonge in die geheim opmars. Aragorn, Legolas, en Gimli neem die Paaie van die Dooies. Die Nazgûl en al Sauron se magte sak vanuit Mordor toe op Middelaarde, terwyl Frodo, Sam en Gollum al nader aan die Berg van Verdoemenis kruip om die Een Ring te vernietig … Die gort is behoorlik gaar in Die Koning Keer Terug, die vertaling van The Return of the King en die laaste boek van J.R.R. Tolkien se epiese en ikoniese The Lord of the Rings-trilogie (LOTR).

Kobus Geldenhuys is 'n ervare en bekroonde vertaler van jeugliteratuur, en het met die laaste twee boeke in die LOTR-trilogie die vertaalwerk by Janie Oosthuysen oorgeneem. Sy het The Fellowship of the Ring en die voorafgaande, The Hobbit, behartig.¹ In hierdie resensie word gefokus op die vertaalwerk in Die koning keer terug, en die bronteks word dus met die vertaling vergelyk eerder as selfstandig gelees.

Uit 'n direkte vergelyking blyk etlike foute. Reeds op die eerste bladsy is 'n volledige sin, 'So the night wat not yet old and for hours the dark journey would go on', uit die vertaling weggelaat (bl. 11); op die volgende bladsy ontbreek 'War is kindled' (bl. 12). Emyn Arnen word met Emyn Muil verwar (bl. 15), 'nine summers' word 'sewe somers' (bl. 32), en die Groot Rivier, 'bending in a mighty sweep south and west again' (bl. 27), loop nou 'suid en dan weer noord' (bl. 32). 'The men of Ringló Vale […] striding on foot' (bl. 36-37) marsjeer onverklaarbaar 'kaalvoet' (bl. 42). Rentmeester Denethor word sommer 'koning' (bl. 149). Éomer en Éowyn se name word herhaaldelik omgeruil (bl. 156). Die dreigement van 'n ork, 'I'll give your name and number to the Nazgûl' (bl. 239), word 'Ek sal vir jou die Nazgûl se naam en nommer gee' (bl. 242).

Sulke detail sal nie ongesiens by 'n LOTR-aanhanger of 'n aandagtige leser verbygaan nie.

Daar is ook ander kwelpunte in die vertaalwerk, insluitende ongewone woordkeuses. Daar is naamveranderinge soos Merry wat Mannetjies heet in Oosthuysen se vertaling, maar Merrie in Geldenhuys s'n, of adelaars vir die groot Eagles (bl. 91), wat Oosthuysen as die Arende behou het;² ook die effektiwiteit of noodsaak van die verwerking van lengte-eenhede van leagues na myle en fathoms na voete; die verkleining van hoofletters wat beskrywings van eiename maak (Fell Riders/wrede ruiters), en ander verskille tussen Geldenhuys en Oosthuysen se vertalings. Al hierdie kwessies kan nie in een resensie gedek word nie, en hier is heelwat vir navorsers in die vertaalkunde om te ondersoek.

Verder is daar helaas ook Afrikaanse taalprobleme in die boek, soos die herhaaldelike gebruik van 'ten slotte', waar 'uiteindelik' of 'oplaas' meer korrek sou wees ('En so kom hulle ten slotte by die privaatvertrek van die heer van die stad' - p. 93). Daar is ook Engelse woorde soos sire (bl. 101) en tik-/spelfoute soos 'sy hy' ('sê hy'; p. 215), 'hule' (bl. 216) en 'sryf' (bl. 282). In minstens een geval word 'n teksgedeelte in twee variasies herhaal:

Hierop sit Gandalf orent en gryp die armleunings van sy stoel, maar hy sê niks nie, en met 'n blik keer hy die uitroep op Pippin se lippe. Toe kyk Gandalf skielik op en gryp die armleunings van sy stoel, maar hy sê niks nie, en met 'n blik keer hy die uitroep op Pippin se lippe. (bl. 94).

Sulke foute moes nie by die vertaler óf die taalversorger verbygeglip het nie.

Laastens is die sinopsis aan die begin én alle bylaes³ aan die einde van die boek uitgelaat. Gesamentlik skep hierdie probleme die indruk dat hierdie boek afgejaag is - en dít sal nie deug as jy met Tolkien werk nie.

Beide Geldenhuys en Oosthuysen verdien erkenning en lof vir die opneem van die enorme taak om Tolkien in Afrikaans te vertaal, en dit is nie my bedoeling om hierdie groot werk af te maak nie. Die toevoeging van LOTR - nou seker Heerser van die Ringe (HVDR) - tot die Afrikaanse boekeskat is geensins gering nie. My kernbeswaar teen al vier LOTR-vertalings bly egter dat die Afrikaanse tekste net slaag as dit onkrities en nie vergelykend met die Engelse tekste gelees word nie. Buiten die kompleksiteite rondom die taal van fantasie in Afrikaans, ly beide Oosthuysen en Geldenhuys se vertalings onder 'n besluit wat vroeg deur die uitgewerspan geneem is: die doelbewuste vereenvoudiging van die teks met die oog op die jeugprosamark.

The Hobbit was wel op jeugdige lesers gemik, maar met LOTR het Tolkien beslis nie net vir jonges geskryf nie. LOTR word wyd beskou as oorgangsliteratuur (literatuur wat nie tot die jeug- óf volwasse lesersgroep beperk word nie), en heelwat Engelse lesers het LOTR in hul tienerjare of vroeë 20's verslind. Lank voor die ikoniese LOTR-films het jonges wêreldwyd onverdunde Tolkien gelees: die komplekse towerkrag van sy taal (en tale) en diggeweefde verhaal is aan jeugdige lesers gebied presies soos dit aan volwasse lesers gebied is. Dit was nie Lord of the Rings for Kids nie.

Wat het die Afrikaanse jeug dan gesondig om verdunde Tolkien te verdien? Was die veronderstelling dat hierdie fantasie (of minstens die bylaes in die boek) te moeilik sou wees vir jonger Afrikaanse lesers? Wat dan van die ouer lesers wat fantasie in Afrikaans wil lees? Daar is tog nie 'n groot tekort aan fantasie (insluitende vertaalde werke) in die jeugboekmark nie - beide Geldenhuys en Oosthuysen het hier reeds groot bydraes gelewer.⁴ Die groter leemte is in die boekmark vir ouer jeugdige en volwasse Afrikaanse lesers. Uitgewers begin reeds die kans waag om meer nismarkboeke te publiseer vir die volwasse leser wat miskien nie op soek is na 'n krimi, romanza of hogere literatuur nie, en HVDR is ook 'n stap in hierdie rigting.

Die Afrikaanse HVDR-trilogie is egter nie 'n volbloed-Tolkien nie, en die onnodige verdunning voel soos 'n tipe oogrol in die rigting van volwasse fantasielesers ('Fantasie is vir kinders, nie vir grootmense nie'), én 'n onderskatting van die jonger lesers ('Tolkien is te moeilik vir jou'). Myns insiens kon hierdie vertalings in die geheel met meer agting vir die bronteks en LOTR-aanhangers behartig word. Tolkien én Afrikaanse fantasielesers van alle ouderdomme verdien beter.

 

 

Correspondence:
Mariëtte van Graan
vgraam@unisa.ac.za

 

 

1 .Ek het Oosthuysen se vertalings Die Hobbit en Die heerser van die Ringe: Die kameraadskap van die Ring geresenseer vir Literator. Alhoewel Geldenhuys reeds met Die Twee Torings oorgeneem het, word laasgenoemde nie in hierdie resensie betrek nie, omdat ek dit nie onder oë gehad het nie.
2 .Geldenhuys se teks verdien wel ʼn pluimpie vir die meer eweredige benadering tot die behoud van eiename uit die bronteks.
3 .Annals of the Kings and Rulers, The Tale of Years (Chronology of the Westlands), Family Trees (Hobbits), Calendars, Writing and Spelling (alles wat jy sou wou weet oor die tale van Middelaarde).
4 .Beide Oosthuysen en Geldenhuys het boeke uit J.K. Rowling se Harry Potter-reeks in Afrikaans vertaal. Geldenhuys se repertoire van jeugboek-vertalings sluit ook die volgende in: The lion, the witch and the wardrobe (C.S. Lewis), How to tame your dragon (Cressida Cowell); en Charlie and the chocolate factory (Roald Dahl).

^rND^nElizabeth^svan der Berg^rND^nElizabeth^svan der Berg^rND^nElizabeth^svan der Berg

BOOK REVIEW

 

Poësie met 'n mistieke ondertoon uit die Oos-Ortodokse tradisie

 

 

Elizabeth van der Berg

Private, Pietermaritzburg, South Africa

Correspondence

 

 

 

Book Title: Die heimlike heiligdom
Author: Jacobus van der Riet
ISBN: 978-1-4853-1022-8
Publisher: Protea Boekhuis, 2020, R200.00*
*Book price at time of review

Die heimlike heiligdom is vader Jacobus van der Riet, 'n priester in die Oos-Ortodokse kerk, se tweede bundel. Soos in sy debuutbundel, Die onsienlike son, wat in 2012 die lig gesien het, bied Van der Riet in sy jongste bundel insiggewende grepe uit die lewens van heiliges uit sy kerktradisie. Hy giet dit in die vorm van sonnette, wat vanweë die formele aard daarvan pas by die streng ritualistiese Ortodokse kerkdiens. Omdat die lewensgeskiedenisse van dié monnike buite die verwysingsraamwerk van die gemiddelde Afrikaanse leser val, is die kort biografiese inligting oor elkeen, wat agterin die bundel verskyn, verrykend en waardevol. Van der Riet se twee bundels vorm saam 'n eenheid.

Met verwysing na 'n gesluierde beeld van die Egiptiese godin, Isis, in die antieke Egiptiese stad Saïs, beweer die Anglo-Katolieke skrywer van religieuse en veral Christelik mistieke werke, Evelyn Underhill (1930):

All men, at one time or another, have fallen in love with the veiled Isis whom they call Truth […] It is the lover, the poet, the mourner, the convert, who shares for a moment the mystic's privilege of lifting that Veil of Isis which science handles so helplessly, leaving only her dirty fingermarks behind. (bl. 10-11)

Wat agter Isis se sluier verborge is, is dit wat anderkant die fisieke realiteit, die empiriese wêreld soos deur die sintuie ervaar, geleë is. Die beeld van die sluier van Isis kan gekoppel word aan dié van die voorhangsel van die tempel, wat geskeur het toe Christus gesterf het en daardeur simbolies die weg vir die mens geopen het na die Allerheiligste - na God.

Die klankekspressief evokatiewe titel van Die heimlike heiligdom resoneer met Underhill se beskouing hierbo, dat verborgenheid of versluiering 'n integrale deel uitmaak van die aard van die goddelike. Die afgeslotenheid van die monnik se kloostersel of grottuiste soos in 'n aantal gedigte verbeeld word, asook die Ortodokse kerklike sanctum, daardie heilige der heilige ruimte waar slegs priesters toegelaat word, weerspieël dan ook 'n heimlike heiligdom soos Van der Berg (2005) dit stel:

Volgens Derrida is daar 'n affiniteit tussen geheimhouding en die heilige of geestelike waar laasgenoemde volgens hom beskou kan word as 'n ervaring van die onmoontlike wat ons buite onsself uitneem en wat nie in woorde omgesit kan word, of binne die bewustelike geplaas kan word nie. (bl. 104-105)

Die gedigte oor die heiliges word voorafgegaan deur 'n sestal Bybelgebaseerde sonnette waarvan 'Die aankondiging van die Blye Boodskap' - 'n gedeelte hieronder aangehaal - skakel met die besondere afbeelding op die voorblad, naamlik dié van 'n kunswerk, 'Annunciation', deur die Oekraïense kunstenaar Ivanka Demchuk:

Het die dagbreek gedui op wat hierdie dag sou bring,

die son hom met haas aan die nag se tentakels ontruk,

'n gloedrooi granaat met 'n kroon van ses punte gepluk?

Het 'n duif dringend gekoer, 'n lewerik luidkeels gesing?

Het soos 'n bruid 'n lelie haar stempel met skroom omhul,

oornag dalk 'n amandelboom met 'n enkele bloeisel gebloei?

Het 'n roos van Saron sy kop gelig waar daar distels groei?

Het 'n kind by die basilisk gespeel, 'n leeu van Juda gebrul?

Soos hierbo, wend Van der Riet in die oorgrote meerderheid van sy gedigte mildelik die natuur - van flora en fauna tot die hemelruim en -liggame - as bron vir sy beelding aan. Dit laat 'n mens dink aan T.T. Cloete se 'panenteïsties georiënteerde' ervaring van God se immanensie, waar hy 'uitreik na 'n vereniging met die in alles rondom hom geopenbaarde God' (Odendaal 1997:15).

In bostaande versreëls weerspieël dié beelde ryk metaforiese waarde. Die 'gloedrooi granaat', die metaforiese son, simbool van Christus (vergelyk Mal. 4:2), is gelaai met Christelike konnotasies. Van die vroegste tye af, en in verskeie kulture, was die granaat 'n simbool van vrugbaarheid. Daar word dikwels in die Bybel daarna verwys en dit word deur sommige as Eva se legendariese appel beskou. Soos in baie ander werke, kom die granaat ook in godsdienstige skilderye van Botticelli en Da Vinci voor, dikwels in die hande van die Maagd Maria.

Die beelde in die tweede strofe bevat vanselfsprekende metaforiese konnotasies, wat die konteks skep vir die Engel se aankondiging aan Maria: Die duif wat met die Heilige Gees en suiwerheid geassosieer word; die lelie, simbolies van maagdelikheid wat hier met verwysing na die stempel, eroties uitgebeeld word; die amandelboom, simbool van die opstanding - vooruitwysing na die hoofdoel van Christus se Inkarnasie; die roos van Saron met assosiasies van Salomo se geliefde, die Kerk, oftewel die mens; en die leeu van Juda wat Jesus simboliseer.

Dié gedig maak deel uit van 'n tradisie van Maria-gedigte deur Afrikaanse digters soos W.E.G. Louw, Elisabeth Eybers, Sheila Cussons, I.L. de Villiers en Cas Vos. Van der Riet self skryf in Die onsienlike son die gedig, 'Die Heilige Maagd Maria, die Moeder van God'.

Om terug te keer tot die konsep van verborgenheid waarna verwys is, word versluiering en die gedagte aan God se transendensie en immanensie in 'n aantal gedigte direk uitgebeeld, of indirek daarop gesinspeel:

[…] God se lig in jou donker spelonk […];

[…] grot se wande sag soos deursigtige sluiers lig […]

[…] Hom wat verhul is […]

Uit 'Die Heilige Gregorius die Dekapoliet'

en

Met hamer en beitel kerf jy 'n kerkie uit klip,

eers die portaal, daarná die naaf en oplaas

die heiligdom - dis hier waar jy weg sal glip

van die skare, die warboel, veral die geraas.

Uit: 'Die Heilige Daniël van Voronet'

en

[…] sluier wat Eden verhul […]

Uit 'Die Heilige Winwaloe, oftewel Guénolé, van Landévennec'.

'Die Heilige Arsenios van Kappadosië' waaruit 'n gedeelte hieronder aangehaal word, bevat die bundeltitel en kan as tematies sentraal tot die bundel uitgesonder word:

Dit is Vrydag; […]

Dis die uur waarop tyd en ewigheid plotseling stop,

Die son verduister, geluidloos die voorhangsel skeur.

Niks verraai die heimlike heiligdom in die klippondok

waar Argimandriet Arsenios weer in afwagting waak,

hom opnuut reikhalsend strek om tot God te genaak,

kaalvoetpelgrim deur Sion se mure en koepels gelok.

[…]

As ronkedoor wil hy in die wolk van Teenwoordigheid bly.

Die skeuring van die tempelvoorhangsel, of die ontsluiering tydens Christus se kruisiging, is simbolies van dit wat toegang vir die mens tot die sanctum, oftewel tot God bewerkstellig het, en kan as misties beskou word.

Arsenios ervaar God in die 'heimlike heiligdom' van die klipkerkie aanvanklik as transendent, uitgedruk in 'weer in afwagting waak', 'reikhalsend strek' en 'tot God te genaak'. Die argaïese en selde gebruikte werkwoord naak, met die betekenis van nader, roep 'My naakte siel wil sonder skrome in alle eenvoud tot jou gaan' uit N.P. Van Wyk Louw se bekende gedig 'Grense' op en benadruk die monnik se gestroopte toestand - gestroop van sy eie ek - in sy uitreik na God.

Uiteindelik ervaar die monnik God se immanensie, sy teenwoordigheid uitgedruk deur 'wolk van Teenwoordigheid', wat terselfdertyd steeds iets van sy verborgenheid, sy versluiering in die wolk inhou.

Ook in byvoorbeeld 'Die Heilige Moses van Nowgorod', word dié oënskynlik paradoksale konsep, immanensie en transendensie, uitgedruk: '[…] na Hom wat in helder duisternis skuil […]'.

Benewens hierdie elemente word die leser wat 'n aanvoeling daarvoor het, deurgaans bewus van die mistieke aard van sommige gedigte. Dit is helaas nie moontlik om binne die bestek van hierdie resensie volledig hieraan aandag te skenk nie; ter illustrasie word daar dus met 'n paar voorbeelde en opmerkings volstaan.

Die volgende voorbeelde is onder meer kenmerkend aan mistieke ervarings: die gevoel van eenwording met God in 'Die Heilige Moses van Nowgorod' wat begin met: 'Nes 'n by op mistieke trant die stuifmeel en sap'; onuitspreeklikheid in 'Die Heilige Maximus van Kavsokalyvia' met '[…] want woorde faal as jy in hemellig baai'; tydloosheid in 'Die Heilige Pophyrios van Kafsokalyvia' met 'Summier word die tyd en ewigheid opgehef'; vuur as metafoor vir verterende liefde in 'Die Heilige Abba Josef' met '[…] 'n allesverterende vlam', en in 'Die Heilige Nuwemartelaar Kyrillos van Tesssalonika' met '[…] verbrand my tot as'; die gevoel om goddelike liefde as besopenheid te ervaar in 'Die Heilige Maximus van Kavsokalyvia' met 'waansinnig besope met liefde vir God'.

Laastens is daar 'n sterk assosiasie tussen 'bring jy as bruidskat bloedspatsels en spykerwonde' uit 'Die Heilige Martelares Marina' wat die via mystica uitbeeld, en 'Christ of the Burnt Men' deur Sheila Cussons, ons voortreflike mistieke digter.

In die geheel beskou, wat veral opval, is Van der Riet se vaardige benutting van 'n groot verskeidenheid beelde uit die natuur en die omgewing. Dit wend hy oor die algemeen ongedwonge aan binne sy oorspronklik eiesoortige rymskema in sonnetvorm. Soos Die onsienlike son, is Die heimlike heiligdom 'n verblydende en verrykende toevoeging tot die Afrikaanse poësie. Hierdie bundel bied nie alleen 'n insiggewende blik op 'n religieuse kultuur wat grotendeels onbekend is aan die Protestantse Afrikaanse gehoor nie, maar lewer vanweë die mistieke karakter van talle gedigte, 'n belangrike toevoeging tot die betreklike skaars oes mistieke poësie in Afrikaans.

 

Literatuurverwysings

Odendaal, B.J., 1997, 'Is T.T. Cloete 'n Calvinistiese digter?', Literator 18(2), 1-24. https://doi.org/10.4102/lit.v18i2.538        [ Links ]

Underhill, E., 1930, Mysticism: A study in nature and development of spiritual consciousness, Christian Classics Ethereal Library, Grand Rapids, MI.

Van der Berg, E.J., 2005, Literêre vertaling en 'ekwivalensie' na aanleiding van Ingrid Jonker se digkuns: 'n Dekonstruksionistiese benadering, MA-verhandeling, Universiteit van Natal, Pietermaritzburg.         [ Links ]

 

 

Correspondence:
Elizabeth van der Berg
liz@isisdancestudio.co.za

^rND^sOdendaal^nB.J.^rND^1A01^nChris M.^sMann^rND^1A01^nChris M.^sMann^rND^1A01^nChris M^sMann

ORIGINAL RESEARCH

 

The plague of Athens

 

 

Chris M. Mann

Institute for the Study of English in Africa, Rhodes University, Makhanda, South Africa

Correspondence

 

 

i. The Death of Pericles

An autumn's equinox, the night air hot and still,
a full moon, high above the rooftops, trees and streets,
shapes out a chalk-pale palimpsest of mythic time:
the marble columns of a temple built on rock,
a rugged coast, the silence of a calm and silvered sea.

The sad-eyed drinkers in a bar have staggered home,
the sage who'd argued Eros off his ivied plinth
and broached a woman seer's take, that love's desire
torments the soul until it seeks transcendent truth,
ponders the glisten of a snail-track on a shadowed wall.

Hush now, this is sleep's pause, the waking hour
when thoughts and dreams, as if uplifted by the swells,
the pulse and heave of shoreward surging swells,
glimmer a midnight city in a cove of rocks,
then dark out in the mind-brain's earth-whirled sea.

Look, isn't that grunting nightgown on a bed
a temple clerk, totting up wages, grants and fees,
the unpaid levies of a league of sea-edged states?
And there, a pearl-pale murmuring still half asleep,
isn't that lithe Aspasia crafting a phrase for Pericles?

I wouldn't be a wandering Orpheus of the internet,
a fan of rhythmic Homer's word-strung lyre,
were I to hide behind a screen of slatted prose
the quiet radiance of the moonlight in that room,
the unseen resonance that brings to life a dream, a song.

So here's a gleam of leather armour by a bed,
the rippled ivory of a tousled linen sheet,
an inked reed-nib, a black and ochre water jug
around whose clay gymnasium dim figures run,
and on a sill, the moonlit frame and string-set of a harp.

Hush now and let this be, for Pericles has stirred,
the sweat-gleamed torso on the bed, the orator,
the energising nexus of a politics, a fleet,
public works, art, a hundred city states has coughed,
and sitting up, Aspasia has shrieked, 'Oh no, not more!'

'Water!' he gasps, 'my head's on fire, my body burns!'
He yanks the sheet aside, shudders, twists over
then retches a foul-smelling vomit on the tiles,
foul as the rotting kelp and fish strewn on a beach
after a storm has roiled and moiled the silt-beds of a shore.

Aspasia kneeling helps him roll back on the bed.
'Don't touch!' he yells, swears, gabbles gibberish, slumps,
his face livid, his breath foetid, his eyes blood-red and dulled
as if a tide had turned the plankton-seethe of plans
inside his soldier-statesman's brain into a bruise-red sludge.

Hush now and let Aspasia's wailing wake the streets
and rouse the watchman dozing on the city walls,
bring into frame her hands as she wipes clean his face,
strokes shut his staring eyes then places on his tongue
a coin for his migration to that substrate of space-time,

the hum of energy that holograms the underworld.

 

ii. The Love Song of Aspasia

O Pericles, you'd hate to see great Athens now,
the streets empty, the best physicians dead,
the marketplace a morgue of shuttered stalls.

It's three years on, the clouds beyond the sill
scud slowly past the moon like refugees
shouldering sacks and trudging to oblivion.

Down at the docks, the quays are desolate,
the wine for Syria sours in the heat
and weevils waste the sheds of Egypt's grain.

The city's refuse carts stand in their yard,
there's sewage, rats and flies in every square
and beds and bodies smouldering on pyres.

It's all so hideous, and so terrifying!
Your aunt before she died told visitors
the cause is in the very air we breathe,

the foul miasma that the swamps and mist,
the stick-and-canvas hovels of the poor,
the surly slaves and immigrants exhaled.

'Not so,' that playwright friend of yours replied,
'It's punishment - Athenians have become
so rich and arrogant they've made the gods

the gilded conscripts of their own desires.
Beware the messenger, the Proteus-imp
which stalks with death the hubris of mankind.'

He's wrong, he never understood how much
recovery from conquest was your mount
and people's votes, not luxury, your spur.

I watched you snub the banquets and the bribes
and richly fund the warships and the city walls,
the athletes, scholars, singers, roads and drains -

not just that bronze colossus on a hill
flaunting a spear higher than the temple
in which her ivory double's robed in gold.

Ah Pericles, what of Athena now?
This thing is back, it paused and now it's back
more pitiless, more ravenous than before.

What of the stern-eyed, jewelled paragon
of warfare's triumph when there's such hunger,
such chaos and despair in Athens now?

Whispering at the door, the scarf-wrapped heads
back off when I get up and slowly creep
towards the harp still on our sill's dim shrine.

Oh, Pericles, it's three years on tonight,
I find it hard to weep, still can't believe
I'll never hold you in my arms again

or see you on a platform shape in speech
the vision of the Athens that you sought
or walk with sculptors round the building sites.

How much I wish I were Penelope
who knew her mariner would turn for home!
But let the harp you loved replace her loom.

You said to me Pythagoras had proved
geometry's in the humming of a string
and music in the space between the spheres.

So let me lean across the shadowed sill,
my taut-strung craft in both my hands,
and turn from silent marble on a rock

towards the distant glimmer of the sea
and throb by throb, fly out into the night
a love-song like a bird in search of you.

Oh, Pericles, can't you, don't you hear me?
What's life if there's no love, what's love
without a wisdom greater than the self?

Grim tyrants may restore their grip of iron,
rampaging Spartans burn the marketplace,
barbarians leave the Parthenon in ruins

but there's a permanence in love's desire
as strange and lovely as a throbbing string.
Oh Pericles, can't you, don't you hear me?

 

 

Correspondence:
Chris Mann
c.mann@ru.ac.za

Received: 31 July 2020
Accepted: 17 Sept. 2020
Published: 09 Nov. 2020

^rND^1A01^nWilliam^sKelleher^rND^1A01^nWilliam^sKelleher^rND^1A01^nWilliam^sKelleher

CORRECTION

 

Corrigendum: Narrative materiality and practice: A study of born-free negotiation of periphery and centre

 

 

William Kelleher

National Research Foundation Freestanding Postdoctoral Fellow, Unit for Academic Literacy, University of Pretoria, Pretoria, South Africa

Correspondence

 

 

In the version of this article initially published, Kelleher, W., 2019, 'Narrative materiality and practice: A study of born-free negotiation of periphery and centre', Literator 40(1), a1573. https://doi.org/10.4102/lit.v40i1.1573, the fact that the article draws on the author's PhD thesis was omitted. The acknowledgement is hereby updated as follows:

This article is partially based on the author's thesis for the degree of Doctor of Philosophy in the Department of Linguistics, School of Literature, Language and Media, University of the Witwatersrand, South Africa, with supervisor Prof. Tommaso Milani, received January 2018, available here: https://hdl.handle.net/10539/25897.

This correction does not alter the study's findings of significance or overall interpretation of the study's results. The author apologises for any inconvenience caused.

 

 

Correspondence:
William Kelleher
william.kelleher@up.ac.za

Published: 10 Nov. 2020

 

 

Note: DOI of original article: https://doi.org/10.4102/lit.v40i1.1573

^rND^1A01^nDaniel P.^sWissing^rND^1A01^nWikus^sPienaar^rND^1A01^nDaniel P.^sWissing^rND^1A01^nWikus^sPienaar^rND^1A01^nDaniel P^sWissing^rND^1A01^nWikus^sPienaar

ORIGINAL RESEARCH

 

Die /r/ in Afrikaans: Fonetiese en fonologiese eienskappe

 

The / r / in Afrikaans: Phonetic and phonological features

 

 

Daniel P. Wissing; Wikus Pienaar

Centre for Text Technology (CTexT), North-West University, Potchefstroom, South Africa

Correspondence

 

 

---

ABSTRACT

One of the most common consonants in Afrikaans is the rhotic /r/ phoneme. In Afrikaans this phoneme has at least five allophone realisations. Firstly, an overview of the /r/ phoneme in Afrikaans is given. A comprehensive discussion is provided of the articulatory properties of the alveolar trill [r] and the uvular trill [ʀ]. This is followed by a discussion of the acoustical properties of [r] and [ʀ]. In-depth descriptions of the phonology of /r/ follow. Examples were taken from a variety of spoken databases. Extensive new examples are given of the phonological processes of /r/ omission, rhoticism, palatalisation, metathesis, and the influence of /r/ on the lowering and stretching of vowels. In some cases, these are complemented by audio clips. Basic statistical information is supplied about the extent to which processes are present in the standard variety of Afrikaans, and some other varieties. Secondly, we place the resultant findings concerning Afrikaans rhotic consonants within a broader linguistic framework. In 2001 Wiese encapsulates the essence of existing studies in this regard by looking into evidence of the role of rhotics as a systematic class in phonological patterning, their place in syllabic structures, and associated to that, the phonotactic unity of rhotics. The allophonic variation of rhotics, as well as the phonemic alternations thereof also gets attention. In 2009 Chabot reports that the arbitrary relation between the phonetic substance of rhotics and the associated phonological objects are devoid of any reference to phonetic categories. Our results are also in accordance with his conclusion in this regard.

Keywords: Afrikaans; rhotics; consonants; rhotic /r/ phoneme; Afrikaans rhotic consonants.

---

 

 

Agtergrond

Inleiding

Hierdie artikel het 'n aantal spesifieke doelstellings. Eers word 'n kort oorsig gegee oor die rotiese¹ konsonant(e) en wat daaroor in die algemene fonologieliteratuur bekend is. Tweedens gee ons 'n omvattende beskrywing van die fonetiese eienskappe, dit is die artikulatoriese en akoestiese eienskappe van die Afrikaanse [r]-konsonant, nadat gekyk is na die verspreiding van <r>² in die Afrikaanse landskap. Derdens word die verskynsels behandel waarin dit op 'n sistematiese wyse in die fonologie van Afrikaans funksioneer. Laastens word hierdie beskrywing dan gebruik ter evaluering van die teoretiese uitsprake oor die aard en optrede van die klas rotiese konsonante.

Voorkoms van <r> in ander tale

Die <r> kom in baie tale in meerdere variante voor. Die IPA-sisteem erken minstens agt soorte, naamlik dentale, alveolêre en postalveolêre trilklanke, flapklanke, of approksimante, twee retroflekse klanke (resp. 'n flap- en 'n approksimante klank), en ook twee uvulare: 'n triller en 'n frikatief (sien ook Ladefoged & Maddieson 1996; Walsh Dickey 1997). Maddieson en Disner (1984) rapporteer dat daar slegs in 23.3% van sy steekproef van 317 tale geen rotiese foneme voorkom nie, terwyl 57.7% tale wel minstens één besit; die res twee of drie.

Volgens Maddieson en Precoda (1992) in hul UCLA Phonological Segment Inventory Database, wat 451 tale dek, het omtrent 40% van alle tale 'n dentale en/of alveolêre triller, 20% 'n stemhebbende alveolêre flap, en slegs vier tale die uvulêre triller (die bry-r), naamlik Batak, Frans, Duits en Mongolies. Afrikaans en Nederlands word nie hier genoem nie. Van de Velde en Van Hout (1999) stel dit dat omtrent die volledige reeks hiervan in Nederlands voorkom. Sebregts (2014) onderskei nie minder nie as 20 variante in die geval van Nederlands, soos aangetref by 408 sprekers in 10 Nederlandse stede. In die ander bekendste Germaanse tale kom dié konsonant ook algemeen voor, met name in Engels, Deens, Duits, Faroëse, Fries, Yslands, Noorweegs, en Sweeds, en wel in wisselende gedaantes: alveolêre tril- of tikklanke, uvulêre trillers of frikatiewe, en selfs retroflekse approksimante (Erickson 2002). Van Wyk (1977) onderskei vier tipes /r/ in Afrikaans, naamlik 'n alveolêre trilklank, 'n uvulêre trilklank (die bry-[r]), 'n uvulêre approksimant en 'n velêre frikatief - almal stemhebbend. Soos gesien sal word, is daar 'n moontlikheid dat daar ook 'n retrofleksief erken sou kon word.

Voorkoms van <r> in Afrikaans

Dit word algemeen aangeneem dat daar 'n onderliggende, basiese foneem /r/ as norm aanvaar word vir die karakterisering van die standaardvariëteit van die rotiese konsonante van Afrikaans. Dit word wyd verspreid oor die geografiese sprekergebied aangetref, meestal as die alveolêre triller [r], maar ook as die uvulêre bryklank [ʀ]. Soos verderaan gesien sal word, word /r/ ook in bepaalde fonetiese kontekste op ander wyses uitgespreek, maar omdat daar tot op hede nie voldoende beskrywings daarvan beskikbaar is nie, konsentreer ons vir eers net op genoemde twee fonetiese vorms, veral op [r], waaroor die meeste inligting beskikbaar is.

Die bryklank [ʀ] is nie 'n nuwe of vreemde verskynsel in Afrikaans nie. Dit word reeds in 1927 deur Le Roux en Pienaar (1927) uitgewys dat dit veral in Malmesbury opgemerk is, maar ook in distrikte soos Clanwilliam, Vanrhynsdorp, Caledon, Bredasdorp en Heidelberg. De Villiers en Ponelis (1987) noem ook dat dit betreklik algemeen voorkom in streke soos die Oos-Vrystaat en dwarsdeur Wes-Kaapland, die Klein-Karoo, die Overberg, dele van die Boland, die Swartland, die Weskus en die Sandveld; sporadies ook in die res van die land. Van Dulm (2003) beskou dit selfs in sekere geografiese dialekte as die norm. Boonzaier (1982) identifiseer die uvulêre [ʀ] in die Piketberg- en Swartland-omgewing; hy is van mening dat dit baie frekwent in die Boland aangetref word (ongeveer 70%). In 'n meer onlangse studie deur Ribbens-Klein (2016) is daar in die uitspraak van 72 sprekers van die George-area 'n voorkoms van 38% gerapporteer. Alhoewel daar algemeen aanvaar word dat Malmesbury 'n streek is waar die grootste hoeveelheid sprekers bry, merk Pienaar (2017) op dat die bry-[r] verbasend genoeg nie baie onder jong bruin vroulike sprekers voorkom nie, en dat hy vir sy studie daarvan spesifiek moes soek na sprekers wat wel bry. Tydens hierdie studie noem 'n ouer dame (70+): 'Malmesbury se mense bry nie meer nie, as jy mense wil hê wat bry, moet jy Moorreesburg toe gaan'. In 'n lopende ondersoek word [ʀ] wel opvallend dikwels gehoor in die spraak van spesifiek die sprekers van Griekwa-Afrikaans van die gemeenskap van Bergmanshoogte, digby Philippolis in die Suid-Vrystaat - veral onder jonger sprekers. Dit is waarskynlik dat alle Afrikaanssprekendes oor die hele land iemand sal ken wat bry.

Sosiofonetiese perspektief

Hoewel dit nie die fokus van hierdie ondersoek is nie, moet dit tog hier vermeld word dat die Afrikaanse /r/ ook aandag kry binne 'n sosiofonetiese kader. Sosiofonetiek as dissipline is volgens Foulkes en Docherty (2006) nog relatief jonk. Die term sosiofonetiek verwys na variasie in spraak wat met sosiale faktore korreleer soos die geslag, ouderdom, etnisiteit of sosiale klas van sprekers. Hierby kan hulle geografiese herkoms, en ander faktore ook genoem word. Die werk van Labov (onder meer 1966) vorm die basis van latere sosiofonetiese werk. Hy toon aan ten opsigte van die aan- of afwesigheid van die post-vokaliese /r/ in New Yorkse Engels, dat sprekers 'n beduidende voorkeur openbaar vir die gebruik van /r/ in bepaalde tipes interaksies; dit word toegeskryf aan die prestigewaarde daarvan. Wat Nederlands betref, kry sosiofonetiek groeiend meer aandag soos spesifiek in die geval van die bestudering van die <r>. Getuie hiervan is die omvangryke ondersoekprogram genaamd r-kennen, sosiodialektologiese, fonetiese en fonologiese kwaliteite van /r/ in Nederlands, waarvan die proefskrif van Sebregts (2014) onder meer deel van uitmaak en sê spesifiek dat die <r>-variasie in Nederlands tipies sosiofoneties van aard is, daarin dat dit met sosiale faktore verband hou, en onder beheer is van sprekers. Variasiepatrone en hulle fyn fonetiese detail blyk naamlik gekontroleer te kan word deur sprekers, en selfs geëksploiteer te kan word in die konstruksie van hulle sosiale en geografiese identiteit. In Suid-Afrikaanse Engels (SAE) is die <r> nie 'n nie-rotiese klank. Zerbian en Hartmann (2009) vind egter dat gegoede swart vroue eerder geneig is om 'n /r/ te gebruik in post-vokaliese posisies. In hierdie geval speel die sosiolinguistiese aspekte van sowel geslag as sosio-ekonomiese stratifikasie dus 'n rol. In haar uitvoerige sosiofonetiese studie van die spraak van 'n enkele Afrikaanssprekende individu, 'n jong, manlike inwoner van Houtiniquadorp, geleë tussen Mosselbaai en George in die Wes-Kaap, vind Ribbens-Klein (2017) twee variante van <r>: die gewone alveolêre trilklank [r] en die bry-[ʀ]. Hierdie rotiese konsonante word op 'n linguisties strategiese wyse gebruik, wat daarop dui dat hy gevoelig is vir die spesifieke gesprekskonteks.

 

Definiëring van die rotiese konsonant; verhouding fonetiek: fonologie

Dit blyk uit die uitgebreide algemene literatuur dat lede van die rotiese groep nie voldoende fonetiese eienskappe het op grond waarvan dit as één unieke klas gesien kan word nie. Hierdie konsonant kan op verskillende plekke in die spraakruimte geartikuleer word (dentaal, alveolêr, postalveolêr of uvulêr), op 'n verskeidenheid wyses (as 'n triller, 'n flapklank, 'n approksimant, 'n frikatief en 'n retroflekse segment); dit kan bowendien stemhebbend en stemloos uitgespreek word.

Mielke (2008) som die problematiek aangaande die dissonante relasie tussen die fonetiese en die fonologiese status van die rotiese konsonante soos volg op: 'rhotics are a phonologically active class because they share a phonological identity but this identity is not derived from any shared representational properties'. Sy gaan voort: 'a phonologically active class is in many cases synonymous with the traditional term natural class but does not imply any shared phonological feature or phonetic trait'.

Hierdie sentiment word geëggo in die woorde van Chabot (2019):

[R]rhotics constitute an arbitrary phonetics-phonology pattern; in this case a phonological class that cannot be usefully described by making appeals to phonetic qualities, since it is a diverse class of phonetically disparate segments. The result is that the phonetic instantiation of a phonological rhotic can not be predicted cross-linguistically.

Lees ook nog hiervoor die werk van Ballard en Starks (2002), Hall (1993), Ladefoged en Maddieson (1996), Lindau (1985), Muminovic en Engstrand (2001), Walsh Dickey (1997), Wiese (2001).

Sebregts (2014) is meer genuanseerd in sy oordeel, daarin dat hy sê dat 'n groot deel van linguistiese variasie wel verklaar kan word aan die hand van fonetiese prosesse³ wat in spontane spraak voorkom, veral in artikulatoriese verswakking. Sommige van die navorsers in die voorafgaande paragraaf meen dat <r> wél bevredigend gedefinieer kan word op grond van gemeenskaplike fonotaktiese gedrag, met name wat betref die sillabestruktuur van woorde waarin dit voorkom.

Chabot (2019), ook met verwysing na Walsh Dickey (1997), sonder drie aspekte uit op grond waarvan die rotiese klanke as 'n fonologiese klas gedefinieer kan word:

• hulle gedra hulle soos sonorante in sillabestrukture, en wel in dié opsig dat dit minder beperk is as laterale - die ander lid van die groep likwiede konsonante;

• dit toon 'n stabiliteit in fonologiese prosesse; en

• dit is ook diachronies meer stabiel.

Walsh Dickey (1997) voeg hierby die karakteristieke eienskap van rotiese konsonante om sterk met naasliggende vokale te interreageer. Wiese (2001) sluit by Opmerking a) van Chabot (2019) aan met die opmerking dat <r> in Duits tipies die naaste aan vokaalkerne staan in strukture, soos KrVrK. Op sy beurt dui dit daarop dat <r> in terme van die sonoriteitshiërargie sterker is as ander konsonante, maar swakker is as vokale. Volgens dié wyd aanvaarde hiërargie, aanvanklik as 'n universele sterkteskaal voorgestel deur Clements (1990), word <r> saam met <l> as likwiede konsonante geklassifiseer, en is méér sonoor as nasale konsonante, en nog meer sonoor as die frikatiewe en eksplosiewe. Hierteenoor beskou Foley (1977) weer die nasale sterker as die laterale. Parker (2008) beskou trillers as méér sonoor as die nasale, maar minder as die laterale. Ten opsigte van Afrikaans, handhaaf Landman (1978) die hiërargie wat deur Foley voorgestel word, en De Stadler (1977), asook Combrink en De Stadler (1987) groepeer die likwiede en die nasale op 'n sonoriteitskaal saam. Volgens hulle verskil dit ietwat van 'n sterktehiërargie wat volgens 'n amplitudeskaal gekonstrueer word. Wissing (1992) kom op grond van 'n akoestiese studie van die mate waarin spesifieke konsonanttipes meedoen aan regressiewe stemassimilasie, tot die gevolgtrekking dat die laterale en nasale ongeveer ewe sterk is wat betref die assimilatoriese effek wat dit op voorafgaande konsonante het (die triller <r> is nie getoets nie). Dit blyk dus dat sodanige sterkteskaal nie soos deur Clements (1990) voorgestel is, as universeel van aard gesien kan word nie.

 

Die fonetiek van [r]

Tradisioneel word die fonetiese eienskappe van klanke, in hierdie geval die twee variante realisasies van die foneem /r/, naamlik [r] en [ʀ], in terme van die artikulatoriese eienskappe daarvan gedefineer. Daar is geen bestaande inligting oor ander variante van <r> in die geval van Afrikaans beskikbaar nie sodat die res van hierdie uiteensetting tot dié twee beperk word.

Die artikulatoriese eienskappe van die alveolêre triller [r]

Die alveolêre trilklank in Afrikaans verskil nie veel van dié in ander tale nie. Eksteen (1985) merk op dat daar nie net een soort [ʀ] of een soort tril-[r] is nie, maar 'n aantal variante. Hy gee egter nie meer informasie hieroor nie. Volgens De Villiers en Ponelis (1987) word die variasie van <r> hoofsaaklik veroorsaak en beskryf in terme van die artikulasiewyse, die artikulasieplek, en mate van gespannenheid daarvan. Wissing (1971) en ook Combrink en De Stadler (1987) doen dit in terme van die distinktiewe kenmerke. Wat betref die artikulasie van hierdie konsonant, word dit gewoonlik beskryf as [+sonorant, +koronaal, +anterieur, +duur, +stem]; soms word [+gespanne] bygevoeg.

Die basiese beskrywing hiervan deur Le Roux en Pienaar (1927) geld steeds; in die onderstaande beskrywing word dié van Rietveld en Van Heuven (2009) met betrekking tot Nederlands in kantige hakies en gekursiveerd bygevoeg:

• Artikulerende organe: die punt van die tong teen die agterkant van die tandwortels. [De tongpunt verplaatst zich in de richting van de tandkasten (alveolen) van de bovenste snijtanden.]

• Stand van die mondkanaal: die punt van die tong, losweg gehou teen die tandwortels, word deur die uitgaande lug weggedruk, maar spring as gevolg van sy eie veerkragtigheid dadelik weer terug. Die trilbeweging word op hierdie manier bewerkstellig. [… een of meerdere keren contact tussen articulatoren (tongpunt raakt tandkasten) …]

• Stand van die neuskanaal: gesluit.

• Stand van die stembande: in trillende beweging, dit wil sê stemhebbendheid word voortgebring. [… de [r] is een alveolaire stemhebbende vibrant …]

• Aantal kontakmomente: Le Roux en Pienaar (1927) praat van 'n trillende beweging - 'n beurtelingse afsluiting en verbreking, maar spesifiseer nie die aantal kere wat dit plaasvind nie. Rietveld en Van Heuven (2009) doen dit wel, en onderskei daarmee verskillende subtipes: by 'n enkele kontak tussen tongpunt en tandkas is daar sprake van 'n tap⁴- of flapklank. Eersgenoemde is ietwat meer plofklankagtig as die flapklank. In die geval van meerdere kontakte word in Nederlands gepraat van 'n tril-, roffel- of ratelklank. Ons gebruik meestal die term trilklank. Hierdie onderskeiding geld ook by die [ʀ] (sien lateraan).

Die artikulatoriese eienskappe van die uvulêre triller [ʀ]

Le Roux en Pienaar (1927) beskryf hierdie variant soos volg - soos tevore word dié van Rietveld en Van Heuven (2009) hierby genoem:

• Artikulerende organe: die agterkant van die tong teen die huig (uvula), met die punt lossies teen die ondertande. [De uvula (huig) benadert of raakt de tongrug; de tong is naar achteren verplaatst …]

• Stand van die mondkanaal: afgesluit deur die agterkant van die tong wat liggies teen die uvula druk. [… een of meerdere keren contact tussen articulatoren (huig raakt tongrug) …].

• Stand van die neuskanaal: gesluit.

• Stand van die stembande: in trillende beweging, dit wil sê stemhebbendheid word voortgebring. [de [ʀ] is een uvulaire stemhebbende vibrant …].

• Aantal kontakmomente: 'n [ʀ] kan ook soos [r], afhangende van die aantal kontakte, óf 'n tik- of flapklank, óf 'n trilklank wees.

Voordat oorgegaan kan word tot die afdeling waarin die fonologiese eienskappe van <r> in diepte behandel word, moet eers aandag gegee word aan die wyse waarop die meeste van die spraakdata bekom en geanaliseer is.

 

Spraakdata en analisemetode

Vir groot dele van hierdie ondersoek is verskeie spraakdatastelle versamel, geprosesseer en geanaliseer. Die stelle opnames is dié van nuusbulletins, gelees deur opgeleide radio-omroepers van die nasionale radiostasie, RSG⁵ (Radio Sonder Grense) van die SAUK. Die opnames beslaan twee periodes: 2001-2006, en 2010-2017. Die bulletins is deur sowel manlike (13) as vroulike lesers (11) gelees. Die opnames bestaan in totaal uit byna tien uur van spraakdata. Die uitspraak van hierdie lesers kan ruweg geklassifiseer word as dié van die standaardvariëteit van Afrikaans. Geen van hierdie sprekers in die datastel het 'n uvulêre [ʀ] in hul uitspraak nie. Hier moet opgemerk word dat hulle uitspraak verteenwoordigend is van die formele styl, hoewel hulle produksie uit die aard van hulle opleiding ontspanne, natuurlik en selfs informeel is. Dit is belangrik, omdat fonologiese prosesse, soos wat later in hierdie artikel ter sprake kom, normaalweg méér gevoelig is vir minder formele spraakstyl as andersins.

Ten einde ondersoekbaar te wees ten opsigte van die klanklike eienskappe van woorde, sillabes of individuele segmente, moet opnames ortografies getranskribeer word. Hierdie transkripsies word outomaties gedoen deur 'n sisteem wat deur Van Niekerk (2009) ontwikkel is. Van Niekerk se sisteem implementeer die Default & Refine-algoritme van Davel en Barnard (2008) wat grafeem-na-foneem-reëls uit die bestaande Afrikaanse uitspraakwoordeboek van Davel en De Wet (2010) onttrek. Hierdie reëls word dan gebruik om die ortografiese transkripsies na hul fonetiese vorms om te skakel. Verskuilde Markov Modelle (HMM) word daarna gebruik om 'n belyning tussen die fone en klanke te bepaal deur middel van gedwonge belyning⁶ (Van Niekerk & Barnard 2009). Dit kan dan in die analiseerprogram Praat (Boersma & Weenink 2019) ingetrek word, waar die klankgolwe ouditief, en die daarmee geassosieerde spektrogramme visueel ondersoek kan word. Indien belanggestel word in die akoestiese eienskappe van segmente, word dit onttrek deur gebruik te maak van 'n gerekenariseerde program soos PHONAAS (Pienaar & Wissing 2015).

DatabasisSoeker is 'n program wat deur die tweede outeur ontwikkel is. Ortografies en foneties getranskribeerde klankdata word met behulp van Perl- en Praatskrippies⁷ verwerk om die begin- en eindtye van foneem-N-gramme (1 tot 8 gramme), asook die begin- en eindtyd van elke woord in die ortografiese transkripsie te bepaal. Hierdie data, tesame met die spreker se ouderdom, geslag, etnisiteit en streek van herkoms word in 'n eenvoudige SQL-databasis gestoor. Die gebruiker kan dan met behulp van 'n grafiese gebruikerskoppelvlak die volgende soektogte uitvoer:

• Woordsoektogte

• Gedeeltelike woordsoektogte deur gebruik te maak van SQL-oorheersstringe⁸

• Een tot agt opeenvolgende foneme

Die soektog kan ook verder verfyn word deur ouderdom, geslag, etnisiteit en streek van herkoms in ag te neem.

Die resultate word aan die gebruiker as 'n gekombineerde wav- en Textgrid-lêer in Praat beskikbaar gestel, asook aparte klanklêers en Textgrids vir elke voorkoms. Dit kan op hulle beurt ten opsigte van die temporele en spektrale eienskappe waarin belang gestel word in 'n analiseerprogram geanaliseer word.

Afgesien van duur, wat 'n temporele aspek van konsonante is, is die spektrale eienskappe daarvan ook van belang by die beskrywing van hulle akoesties fonetiese karakteristieke. Pienaar (2017) rapporteer 'n uitvoerige analise van die akoestiese eienskappe van die rotiese konsonante [r] en [ʀ] van Malmesbury-Afrikaans soos wat dit in 'n reeks fonologiese kontekste voorkom, en wel gevolg en voorafgegaan word deur 'n gebalanseerde stel vokale, dit wil sê aan die begin (anlaut) en die einde (auslaut) van sillabes. Die vernaamste bevindings word in die volgende afdelings saamgevat.

Temporele eienskappe

Duur

Die duur van spraakklanke word in sekondes gemeet, in die praktyk is dit egter korter as één sekonde, en word dan in terme van millisekondes (ms.) uitgedruk; ook in 'n breukdeel van 'n sekonde (bv. 0.120 s). Die duurte van <r> wissel sterk in Afrikaans. Akoesties gesproke, kan dit waargeneem word as 'n aantal pulse, soms selfs net één, in 'n klankgolfvorm, soos in die geval van rotasering (kyk verderaan) waar dit 'n intervokaliese [d] vervang. Artikulatories kom dit ooreen met een of meer tap- of tikklanke.

Oor die algemeen, soos bevind deur Pienaar (2017), is die Afrikaanse [ʀ] merkbaar langer as [r] in sowel die anlaut as die auslaut. In hierdie studie bevind Pienaar (2017) dat die anlaut 'n gemiddelde duur van 104.8 ms. vir [ʀ] (N = 177) is, en 85.3 ms. vir [r] (N = 164). [ʀ] is dus beduidend langer. In auslautposisie is dié metings respektiewelik 106.5 ms. en 50.6 ms., ook beduidend verskillend. Let op dat [ʀ] ongeveer ewe lank in die anlaut en die auslaut is, maar dat [r] baie korter in die auslaut is.

Spektrale eienskappe

Spektrale eienskappe van taalklanke word in terme van fundamentele frekwensie, vokaalformantfrekwensie en gravitasiemiddelpunt gemeet en uitgedruk - in al hierdie gevalle is die metingseenheid hertz (Hz). Die amplitude van klanke (hardheid) is ook soms van belang; dit word in desibel weergegee (dB). Vervolgens word hierdie spektrale eienskappe individueel bespreek.

Fundamentele frekwensie (F0)

/r/, 'n stemhebbende sonorante konsonant, word soms stemloos aan woordeindes, veral as die woord bowendien aan 'n frase- of sinseinde voorkom; in sommige gevalle val dit selfs heeltemal weg (sien verderaan vir /r/-skrapping). Akoesties gesproke kom stemlooswording neer op die afwesigheid van F0. Vergelyk hiervoor Figuur 1: twee lesings van die woord vaar⁹ word in terme van 'n (klank)golfvorm (ossillogram) en 'n spektrogram verbeeld. In Figuur 1 is [r] in vaar stemhebbend, wat gesien kan word aan die blou vertikale pulse in die golfvorm in die boonste venster, en die blou horisontale stippellyn in die onderste venster. Daarenteen is [r] stemloos in Figuur 2 - gekenmerk deur die afwesigheid van beide aanduiders van stemhebbendheid ('n stemlose [r] is waargeneem in 15 van 'n moontlike 50 herhalings van die woord vaar). Stemlose [r] in die pleknaam De Aar, soos gehoor in temperatuurvoorspellings in RSG-uitsendings, is ook nie ongewoon nie.

 

 

 

 

Die omvang van ontstemming van die [r] en [ʀ], is nog nie in diepte ondersoek nie. Dit lyk wel redelik seker dat dit nie in ander posisies, soos aan woord- of sillabeanlaut gebeur nie, ook nie tussenvokalies nie. Sover oppervlakkig nagegaan is, bly die ander likwiede konsonant, [l], stemhebbend in alle posisies. Hierdie bevinding aangaande stemlooswording of nie van sommige konsonante, kan van belang wees vir die diskoers aangaande die relatiewe sterkte daarvan, veral as in ag geneem word dat [r] soms aan woordeindes kan verdwyn, iets wat nie met [l] gebeur nie. Dit kan daarop dui dat die laterale konsonant [l] sterker is op die sterktehiërargie as [r].

Vokaalformantfrekwensies

Oor die algemeen is daar slegs swak formantstrukture aanwesig in [r], dit wil sê waar dit nie ontstem is nie. In sommige variante van Nederlands word sterk, vokaalagtige formante wel aangetref, spesifiek 'n hoë F2 en 'n lae F3, tot op 'n punt waar dié twee mekaar benader (Van Oostendorp & Sebregts 2015). Of dit ook die geval in Afrikaans is, moet nog vasgestel word. Pienaar (2017) bevind van [ʀ] dat sy F3 effens laer is in posisies wat ooreenstem met dié van die alveolêre [r], naamlik gemiddeld 2979 Hz (N = 1070) teenoor [r] se 3237 Hz (N = 1969).

Meer navorsing oor hierdie aspek is noodsaaklik voordat gegronde beskrywings hiervan gemaak kan word.

Gravitasiemiddelpunt

Soos veral in Figuur 1 gesien kan word, is daar baie hoëfrekwensie-, aperiodiese, friksieagtige energie teenwoordig in [r], wat lyk op dié van frikatiewe. Die spektra van aperiodiese konsonante word gewoonlik deur middel van die FFT-metode (Fast Fourier Transform) bereken. Op grond daarvan kan 'n gravitasiemiddelpunt (centre of gravity, afgekort tot CoG¹⁰) vasgestel word. Hierdie spektrale parameter verteenwoordig die gemiddelde frekwensie van die betrokke spektrale gedeelte van die konsonant. Die resultaat hiervan word in 'n enkele CoG-waarde uitgedruk, en wel in terme van Hertz. In 'Palatalisering van /s/ tot [ʃ] ná /r/' verderaan word die palataliserende effek wat [r] het op die artikulasie van die daaropvolgende [s] tot [ʃ] behandel. Sodanige palatalisering word gewoonlik in terme van die spektrale parameter gravitasiemiddelpunt (afgekort tot CoG - centre of gravity) beskryf; dit is ook van toepassing op die spektrale eienskap van <r>-klanke. As agtergrond hiervoor word hier kortliks op [s] en [ʃ] ingegaan.

Besonderhede ten opsigte van die CoG van die frikatiewe konsonante [s] en [ʃ] word uitvoerig behandel deur Wissing, Pienaar en Van Niekerk (2015), en Wissing (2018). Dit is hoofsaaklik gegrond op die publikasies van Boothroyd en Medwetsky (1992), Daniloff, Wilcox en Stephens (1980), Flipsen et al. (1999), Gordon, Barthmaier en Sands (2002), Haley et al. (2010), Iskarous, Shadle en Proctor (2011), Jongman, Wayland en Wong (2000), Koenig et al. (2013), McGowan en Nittrouer (1988), Munson (2004), Schmid (2011), Shapiro (1995) en Whalen (1991).

Pienaar (2017) vind beduidende verskille tussen die CoG van [r] en dié van [ʀ] (sien Tabel 1 vir besonderhede).

 

 

In al drie die fonetiese kontekste is daar duidelike verskille tussen die alveolêre triller [r] en die uvulêre [ʀ] wat CoG betref, met meer energie wat voorkom in die hoë spektra van [r] as in dié van [ʀ]. Perseptueel maak dit ook sin, omdat [r] skerper klink as [ʀ].

 

Die fonologie van /r/

In hierdie afdeling word gekonsentreer op die gedrag van <r>, dit wil sê fonologiese prosesse word ondersoek waar dié konsonant betrokke is. Sover nagegaan kon word, verskil die fonologie van die [ʀ] nie van [r] nie. Tot tyd en wyl die teendeel bewys is, hou ons dus by <r> as verteenwoordigend van fonetiese variante, nie net die bryklank [ʀ] nie, maar ook ander soos die tik-r en moontlik ook 'n retrofleks (sien 'Die invloed van <r> op voorafgaande vokale' verderaan hiervoor).

Verskynsels waarin <r> betrokke is, is van drieërlei aard: eerstens fonotaktiese aspekte, naamlik die plek van <r> in sillabes (metatesis, /r/-verlies), tweedens die invloed wat <r> het op naasliggende klanke (verlenging van vokale voor [r], verlaging van /ɛ/ voor [r], asook die palataliserende effek op daaropvolgende /s/), en derdens skynbaar onverwante verskynsels (rotasering en wysiging van [d] tot [r]). Hierdie beskrywings dien as vertrekpunt van 'n evaluering van die aard en optrede in die Afrikaanse fonologie. Dit word gedoen teen die algemene agtergrond wat in die inleidende gedeelte aangaande die rotiese konsonante geskets is, soos veral geformuleer is deur Chabot (2019), Walsh Dickey (2001) en Wiese (2017). In die finale afdeling word gepoog om 'n geïntegreerde beeld te vorm van <r> as fonologiese entiteit.

Fonotaktiese aspekte

Daar is 'n aantal gevalle in Afrikaans wat fonotakties van aard is; dit word in die volgende subafdelings behandel.

Rol in sillabestrukture

Die fonotaktiese gedrag van klanke of klankklasse word, soos vantevore uitgewys, algemeen gesien as sterk aanduidende fonologiese faktore op grond waarvan klanke (soos <r>) en klankgroepe (soos <r> en <l>, die likwiede), gedefinieer kan word. Dit word dus in die geval van Afrikaans verwag dat <r> 'n unieke fonotaktiese karakter sal openbaar, en dat dit op grond van gemeenskaplike eienskappe saam met <l> ook as 'n natuurlike klas gesien kan word. Dit is ánders as enige ander konsonantegroep, betreffend die sillabestruktuur van woorde waarin dit voorkom. Wat betref sillabestruktuur, speel die konsep van konsonantsterkte 'n bepalende rol. Hierdie verwagting word in hierdie afdeling geëvalueer.

Die /r/-foneem is een van die mees frekwent voorkomende konsonante in Afrikaans. In 'n willekeurig gekose woordelys van 6 050 woorde, saamgestel uit 124 passasies wat uit 'n verskeidenheid tipes tekste (romans, koerantberigte, ens.) verkry is, kom die grafeem <r> 3 630 keer voor, wat méér is as die volgende mees frekwent voorkomende grafeem, <s> (3 164 keer). Dit word waarskynlik moontlik weens die gegewe dat <r> die konsonant is wat die grootste fonotaktiese verspreiding het. Dit kom voor in enkelvoudige sowel as komplekse anlaut- en auslautposisies. In komplekse anlautposisies van die tipe #¹¹K1rV tree dit altyd in die K2-posisie op, en in #K1K2rV as K3, dit wil sê telkens die naaste aan die sillabekern, V. In terme van die sonoriteitskaal beteken dit dat dit meer sonoor is as die voorafgaande konsonant, K1 in #K1rV, of K2 in #K1K2rV, maar minder as die daaropvolgende vokaal. K1 in die geval van K1rV, kan 'n stemlose obstruent wees (/p/, /t/, /k/), of stemhebbend (/b/, /d/ en in leenwoorde ook soms /g/). In #K1K2rV is K2 beperk tot die stemlose eksplosiewe /p/, /t/ en /k/, asook die frikatiewe /f/ en /x/. Ook hier is die posisie van <r> in die sillabe ondersteunende getuie dat dit swakker is as vokale, maar sterker as K1 en K2. <l> is meer beperk in hierdie posisie: *dl, *tl, maar kom, anders as /r/, wel na /s/ voor, soos in slaan. Hierdie gegewe is van belang wat betref <r> se algehele fonotaktiese beeld, wat weer in die bespreking van die resultate ter sprake kom. /l/ word met betrekking tot sy lidmaatskap van die groep likwiede sonorante konsonante, waarvan /r/ die ander lid is, ter vergelyking hierby ingesluit.

Enkele voorbeelde ter vergelyking van die fonotaksis van [r] en [l]:

#r-: rak, raak, rook, rok, reep, rep, reus, reis, ruis, rou.

#l-: lak, laak, loop, lees, les, leuen, lys, luis, lou.

#K1r-: braak, praat, draak, traak, kraak; vraag, graag.#sr-*

#K1l-: blaas, plaat, * , * , klaar; vlaag, glas. #sl-: slaan.

#K1K2r-: spreek, streek, skree.

#K1K2l-: spleet, * , * .

Dit is duidelik dat die fonotaktiese verspreiding van <r> en <l> grootliks ooreenkom. As in ag geneem word dat dit drasties verskil van die ander sonorante konsonante /m/ en /n/, kan dit met veiligheid op fonologiese grond as 'n natuurlike subklas konsonante gepostuleer word.

Komplekse auslautposisies is hoofsaaklik spieëlbeelde hiervan, maar 'n groter algemene beperking is merkbaar. Eerstens tree diftonge nie op voor auslaut-/r/ in die geval van K1 nie; dit is wel die geval met /l/. Hierdie gegewe dien as voldoende bewys dat /r/ en /l/, hoewel beide sonorante konsonante is, nogtans as twee unieke, selfstandige entiteite aangeneem kan word. Tweedens kom slegs stemlose konsonante in fonetiese woordauslautposisies voor as gevolg van ontstemming van obstruente in daardie posisie. Fonologies gesproke, dus voordat finale ontstemming kan plaasvind, kan dit wel gebeur dat stemhebbende obstruente wel in dié posisie voorkom. Die spieëlbeeldstruktuur ondersteun ook die sonoriteitsbeginsel; /r/ en /l/ bly steeds die naaste aan die volsonore vokale, met segmente minder sonoor as /r/ en /l/ verder weg van die vokaalkern.

Voorbeelde:

-r#: kar, koor, peer, per, * .

-l#: kol, kool, keel, bel, pyl, kuil, boul.

-rK2#: harp, hart, hark, gerf, kers.

-lK2#: help, geld, dalk, golf, hals.

-rK2K3#: korps, skerts, kwarks.

-lK2K3#: wulps, * , skalks.

'n Spesiale geval kom voor by -rK2#, waar /r/ in woordauslaut in fonemiese vorms direk voor een van die sonorante /m/ en /n/ kan optree, soos in arm en kern, dus /ɑrm/ en /kɛrn/; natuurlik word dié kombinasies verbreek deur schwa-invoeging, dus [ɑ.rəm] en [kɛ.rən]. Slegs oor sillabegrense kom dié twee sonorante wel direk langs mekaar voor, soos in arme (ɑr.mə) en kerne (kɛr.nə). Dit geld ook vir die eindkluster lm# (bv. skelm).

Tussenvokalies in simplekse woorde word <r> meestal voorafgegaan deur die kort vokale /ɔ/ en /ɑ/, en gevolg deur schwa, soos in orrel en skarrel. Dit kom baie meer algemeen voor as auslautkonsonant van die eerste sillabe van 'n tweesillabige woord, soos aar.de, sir.kel of wer.wel; dus ook as dit voorafgegaan word deur lang vokale (maar nie diftonge nie). Dieselfde geld vir /l/, behalwe dat diftonge hier nie uitgesluit is nie.

Die fonotaktiese gedrag van <r> en /l/ kom dus wel baie ooreen, veral wat betref die anlaut #KK(K)- en die auslautposisies KK(K)#. Daar is egter ook verskille, nie net betreffende hierdie strukture nie, maar ook by -K, waar diftonge wel voor /l/ toelaatbaar is, maar nie voor <r> nie. Voorgaande beskrywings toon dat daar oorwegend ooreenkomste is tussen dié twee konsonante, maar dat daar ook belangrike verskille is. Hierdie resultate dui op unieke eienskappe van beide konsonante, maar terselfdertyd ondersteun die groot ooreenkomste die aanvaarding van <r> en /l/ as 'n natuurlike klas klanke. In die lig van die sonoriteitshiërargie, waar beide die posisie die naaste aan die vokaalkern inneem, kan die omskrywing van dié twee konsonante as behorende tot dieselfde subklas, op grond van hulle artikulatoriese eienskappe tereg as likwiede konsonante gesien word.

Metatesis

Hierdie klankverskynsel word ook genoem klankverspringing - 'n proses waarvolgens konsonante plekke in 'n sillabe ruil. Dit is nie beperk tot <r> nie; gevalle van <l> is ook bekend, hoewel tot 'n geringer mate. Die feit dat hierdie twee konsonante op soortgelyke wyse optree, is natuurlik ondersteunend vir die aanname van 'n natuurlike subklas sonorante konsonante, te wete die likwides. Die groter voorkoms daarvan by <r> ondersteun die aanname van hierdie konsonant as 'n unieke entiteit.

Die mees bekende gevalle van metatesis in Afrikaans is opeenvolgings van 'n likwiede konsonant en schwa, wat omskakel tot schwa plus likwiede. Bekende gevalle van <r>-metatesis sluit in die woorde Kersfees of kersten, bors en berde, wat respektiewelik ontwikkel het uit Christen, Brust en Brett (lg. twee is Duitse woorde). De Villiers en Ponelis (1987) gee voorbeelde:

Afferkaans 'Afrikaans', arnoster 'renoster', Feberwarie 'Februarie', Gawerjal, [xərna:t] 'granaat', kaperjolle 'kapriolle', kirstal 'kristal', kurke 'krukke', perbeer 'probeer', perjeel 'prieel', perkant 'predikant', persent 'present', Pe(r)toria 'Pretoria', Pe(r)toors 'Pretorius', repuis 'harpuis', (s)triksvye 'turksvye'. (p. 90-91)

Hierdie outeurs merk op dat metatesis sterk staan in dialektiese Afrikaans, maar dat min metatesisvorme die stigmatisering oorleef wat met die kultivering van Afrikaans gepaard gegaan het. Onder hulle¹² is persent 'present' en kaperjolle. Le Roux en Pienaar (1927:84) noem ook nog [fitərjul] (vitrioel), perfaat (privaat) en persies (presies); hulle meen dat die oorsprong van sommige hiervan op Nederlandse bodem gesoek moet word.

Pertoria word dikwels in nuusbulletins vir Pretoria gehoor; 21 van die 82 voorkomste van Pretoria in bulletins, gelees deur 16 verskillende lesers, toon gevalle van dié metatesis. Luister as voorbeeld na Klankgreep 2 van Pienaar (2019b) by https://bit.ly/30eQj4p.

Enkele gevalle van metatesis is bekend waar die lateraal /l/ betrokke is, soos kompelment 'kompliment', pilsier 'plesier' en Pelsie uit Plesie '(Du) Plessis' - (De Villiers & Ponelis 1987:90-91, se letterlik oorgeneemde voorbeelde). Ook hierdie gevalle is beperk tot Niestandaardtaalgebruik.

'n Duidelike sillabebouvereenvouding vind dikwels plaas as gevolg van metatesis. In sulke gevalle word konsonantklusters met die struktuur #KKV-, soos in granaat of kristal, vereenvoudig tot #KV-, dus [xər.nat] en [kər.stɑl]. Dieselfde kan gesê word van die meeste van die voorbeelde van De Villiers en Ponelis (1987) hierbo.

Skrapping van <r>

Die weglating van <r> is 'n tipiese verskynsel in Afrikaans; dit kom wel nie tot dieselfde mate voor in Duits, Nederlands of Fries nie. Dit het 'n bepaalde invloed op die struktuur van sillabes waarin dit gebeur, en word om dié rede as onderdeel van fonotaksis behandel. Dit het tot 'n groot mate die effek van sillabebouvereenvoudiging, byvoorbeeld slotsillabe, met 'n KVK-struktuur van woorde soos /lɛ.kər/ lekker, wat [lɛ.kə] word, met die meer algemene en universeel meer voorkomende struktuur KV. Dit geld ook vir sillabes wat binne woorde optree soos in verby, of Vereeniging soos respektiewelik gesien kan word in die eerste sillabes van [fə.bəi] en [fə.iə.nə.xəŋ].

Die skrapping van <r> kom geredelik voor in Afrikaans soos wat dit deur die verskillende taalgroepe gepraat word, veral in informele gesprekstaal. Sover nagegaan kan word, is dit ook nie streeksgebonde nie. Dit is wel nie algemeen bekend in Nederlands nie, maar egter wel in Fries, soos beskryf deur Visser (2017).

Hierdie fonologiese verskynsel kom veral voor direk ná vokale in 'n woord-, maar ook in sillabe-auslautposisies, en feitlik uitsluitlik in woorde met 'n hoë gebruiksfrekwensie. De Villiers en Ponelis (1987) is van mening dat dit gebeur onder invloed van Engels, en wel via Kaapse Vernakulêr-Afrikaans. Klopper (1983) toon die sensitiwiteit daarvan aan vir sosiale faktore soos geloofsverband, sosiale status, groepsverbondenheid en ouderdom. Hy toon 'n definitiewe verskil aan tussen wit sprekers met 'n hoë sosio-ekonomiese agtergrond teenoor dié van die werkersklas aan die ander kant. Voorts word /r/-verlies volgens hom minder opvallend aangetref by bruin Christensprekers as by Moslems, beide met 'n hoë sosio-ekonomiese agtergrond, in sowel die lees van woordelyste as in informele spraak. Hierdie gegewe is natuurlik nie beperk tot hierdie groepe nie. Die lees van woordelyste word algemeen aanvaar as die meer formele tipe spraak; hoe meer formeel - en hoe stadiger - spraak geproduseer word, hoe kleiner is die kans op toepassing van fonologiese prosesse oor die algemeen. Sprekers is baie meer bedag op 'korrekte' uitspraak in leestake as wanneer hulle spontaan gesels.

In sy behandeling van die voorkoms van <r>-verlies in Afrikaans in die Maleierbuurt van Kaapstad, verskaf Kotzé (1984) voorbeelde in sowel postvokaliese posisie (soos in bv. hier, jammer en lekker), as in voor-eindposisie (verkeerd). Hierby kan gevoeg word plekname soos Klerksdorp en Ventersdorp. By <r>-verlies is die voorafgaande vokaal geneig om ietwat langer te word.

Coetzee (1990) lê klem op 'n ander belangrike faset wat in gedagte gehou moet word by die beoordeling van uitspraakvariasie, naamlik die aard van die leksikale invoer, met name tipe woordsoorte (bv. voornaamwoorde, bywoorde of werkwoorde). Funksiewoorde het oor die algemeen ook 'n besonder hoë gebruiksfrekwensie wat 'afslyting' bevoordeel, naamlik weglating van die segment <r> in hierdie geval. Tipiese voorbeelde hiervan is woorde soos daar, haar, hier, klaar, maar, wat almal geredelik sonder <r> geproduseer word, selfs in meer formele spraak soos in radio- en televisie-uitsendings. Dieselfde kan gesê word ten opsigte van die wegval van <r> in die voorvoegsel ver- in hoëfrekwensie gebruiksgevalle soos verander, verby, verbaas.

Coetzee (1990) noem voorbeelde soos die volgende, waar <r>-weglating nie beperk is tot sekere sosiale groepe of geografiese streke nie, maar dus algemeen aangetref word: daardeur, waarin, hieroor, haar, haarself, verkoop, persent, terneergedruk, sertifikaat, party, korporasie, formeel, verder, deurmekaar, byvoorbeeld, oorlede, Pietermaritzburg, ander, Van der Merwe, lekker, sommer. Daarenteen is dit volgens haar wel die geval met woorde soos duur, hoor, kinders, kerk, werk(s-), September en suster. Tydens eie waarneming van veral radio-uitsendings, word die weglaat van die <r> in Pretoria, en selfs in dertig en Vereeniging meerdere male gehoor.

'n Sistematiese ondersoek is met behulp van DatabasisSoeker (sien die afdeling 'Spraakdata en analisemetode') op die RSG-datastel uitgevoer. Alle woorde in die datastel waarin <r> in posisies voorkom waar dit potensieel weggelaat kan word, is versamel en ontleed. Dit is gevind dat <r>-weglating veral aktief is in die voorvoegsel ver-, soos in die volgende gevalle: verband, verbeter, verby, verdagte(s), verdediging, verdeeldheid, verduistering, vergader, vergadering(s), verhoging, verjaardag, verkeer, verklaar, verklaring, vermeerder, verminder, vernietig, vervaardiger(s), verwyder.

Deur middel van dieselfde ondersoekproses is vasgestel dat <r> slegs 21 uit 94 kere (22%) wel uitgespreek word dwarsoor Suidelike Afrika in die woord verby in die frase Net toe kom daar 'n reisiger verby. Hierdie voorbeeld is gevind in VivA-Afrikaans se aanlyn Spraakatlas van voorlesings van Die Noordewind en die Son.¹³ Ook in die funksiewoord vir verdwyn <r> geredelik, selfs in formele en semiformele spraak.

'n Soektog in 'n stel nuuslesings van Mariëtte Kruger, een van die bekendste hedendaagse RSG-aanbieders, het laat blyk dat /r/-weglating in 'n verskeidenheid frases gebeur, naamlik in gevalle soos vir al die, vir inligting en vir agt. Hierdie weglating gebeur dus waar die <r> gevolg word deur 'n vokaal, en veral ook voor baie, die, drie, groei, hulle, kalmte, politieke, twee, tydperke, verdere, verskeie, vyf. Die frase vir die, wat 'n besonder hoë gebruiksfrekwensie in Afrikaans het, word meestal as vi-die gelees deur Kruger (13 keer uit 'n moontlike 17 voorkomste van vir die). Dit is veral interessant, omdat as gevolg van die veel voorkomende proses van /d/-skrapping, vi-rie eerder hier verwag sou word. Dit beteken dat minstens by dié leser, /r/-skrapping 'n sterker fonologiese proses is as /d/-skrapping. Dit sou ook teen die agtergrond van die relatiewe sterkte van segmente, geïnterpreteer kon word dat /d/ 'n sterker konsonant is as /r/, wat weersprekend is van die hoër posisie op genoemde sonoriteitsterkteskaal. Hierdie afleiding word versterk deur die uitspraak, woodeboek vir woordeboek, deur die Afrikaanse leksikograaf, prof. Rufus Gouws. Dit is waargeneem in sy praatjie oor die destydse program, Die tale wat ons praat (05 November 2017). Dit gebeur eers na tien minute van sy praatjie - toe hy kennelik begin ontspan en dus meer spontaan natuurlik praat - dat <r> in woordeboek vir 78% van alle gevalle weggelaat word (dus: [vuədəbuk]). Van belang is ook die hoë frekwensie van gebruik, wat te verwagte kan wees van 'n leksikograaf. Hoë gebruiksfrekwensie speel waarskynlik ook 'n rol in die voorkoms van /r/-verlies in die komplekse auslaut /rd/ by die uitspraak van die woord honderd deur die RSG-aanbieder Johan Rademan, tydens sy aankondiging dat RSG in die frekwensieband 100-104 MHz gehoor kan word. Dieselfde verklaring is waarskynlik toepaslik in die geval van die /r/-verlies in woorde soos Noordwes, Vereeniging en dertien, almal in die lees van weerberigte deur Renske Jacobs, ook 'n bekende RSG-aanbieder. Luister hiervoor na Klankgreep 3 van Pienaar (2019c) by https://bit.ly/2LzvXyy.

In die eerste van die twee gevalle van Noordwes, in Klankgreep 3, word die <r> wel gehoor, maar in die tweede, ook in Klankgreep 3, word dit nié gehoor nie. Die [r] is ook weggelaat in die woord Vereeniging in Klankgreep 4 van Pienaar (2019d) by https://bit.ly/2XhvL9n en in die woord dertien in Klankgreep 5 van Pienaar (2019e) by https://bit.ly/2LzWkVg.

Hierdie weglating van die [r] word algemeen in Jacobs se lees van weerberigte gehoor, byvoorbeeld in die woorde dertig, veertien, donderbuie, noord en sterk.

In die volgende afdeling word die interaksie tussen <r> en aangrensende segmente in Afrikaans bekyk. Die beskrywing hiervan is van belang by die evaluering van die siening van Walsh Dickey (1997), naamlik dat sodanige interaksie tipies is van die rotiese konsonante.

Die invloed van <r> op voorafgaande vokale

Hier is twee soorte invloed ter sprake: die rekking van /i/, /u/ en /y/ tot [i:], [u:] en [y:], en die verlaging van /ɛ/ tot [æ].

Vokaalrekking¹⁴ voor /r/

De Villiers en Ponelis (1987) beklemtoon die kompleksiteit van die invloed wat [r] het op voorafgaande vokale sover dit die lengte daarvan aangaan:

Die fonologiese interpretasie van lang vokale in hierdie posisie stel die navorser voor een van die ingewikkeldste probleme in die Afrikaanse fonologie. Daar is 'n wye spektrum van lengteverskynsels, van leksikaal vas (fonemies) tot hoogs variabel en selfs grillig; wisselings in vokaallengte kan dus nie almal oor dieselfde kam geskeer en sonder uitsondering met die fonologiese proses vokaalrekking beskryf word nie. (p. 131)

Hier word slegs in meer besonderhede ingegaan op die kwessie van vokaalrekking wat klaarblyklik deur die daaropvolgende <r> veroorsaak word. Wat die moontlike fonetiese oorsaak hiervan is, is nie bekend nie. In Afrikaans vind dié rekking pertinent plaas in vergelyking met die normale kort vokale in ander posisies. Dit is in teenstelling met die situasie in Engels, waar daar eerder sprake is van vokaalverkorting¹⁵ in kontekste anders as voor stemhebbende konsonante, dit wil sê in pre-stemlose konsonante. Vergelyk vir hierdie siening onder meer Collins en Mees (2003).

Die mees bekende tipe rekking word aangetref wanneer <r> die kort, hoë vokale [i], [u] en [y] volg. Daarnaas kom daar, hoewel nie so reëlmatig nie, ook 'n rekking van die kort, middelhoë vokale [ɛ] en [ɔ] voor. Vergelyk hiervoor Figuur 3 en meegaande klankgrepe waarin dit gedemonstreer word.

 

 

In hierdie gevalle is die vokaal [u] meer as dubbel die lengte voor [r] in boer as voor [s] in oes (177 ms. resp. 82 ms.). Hierdie tipe rekking is dus véél meer prominent as ander tipes verlengde vokale, waar dit bloot die funksie van beklemtoning is. Sodanige lang [i:], [u:] en [y:] voor <r> kan stellig as allofone van die ooreenstemmende vokaalfoneme deurgaan, omdat dit uitsluitlik en konsekwent in 'n bepaalde fonetiese konteks gebeur.

Hierdie proses word algemeen erken, byvoorbeeld deur Le Roux en Pienaar (1927), Combrink en De Stadler (1987) en De Villiers en Ponelis (1987), asook meer onlangs gedek in Wissing (2017; 2018). Soos afgelei kan word uit die volgende verteenwoordigende voorbeelde in Tabel 2, gebeur dit veral wanneer die betrokke vokaal geaksentueerd of beklemtoond is, en <r> die auslaut van dieselfde sillabe vorm. Hierdie verskynsel is nie geografies of etnolekties beperk nie.

 

 

Hierdie voorbeelde is almal monomorfeme, maar in afgeleide woorde gebeur dié rekking ook reëlmatig soos in bankier, skolier, tuinier, winkelier en argitektuur.

Rekking gebeur ook in oop sillabes, soos in die meervoudsvorms diere, bure, boere, apparature, kontoere. Foneties is hierdie vokale dan wel effens korter; hoe langer 'n woord, hoe korter word die individuele sillabes daarvan, soos uitgewys deur Nooteboom (1972). Dit word soms in die woordpaar Ier en Ierse of Ierland gehoor. Eersgenoemde se vokaal klink langer as dié van die laaste twee woorde. Hierdie waarneming word bevestig deur die lang vokaal in die monosillabiese toer, wat veel korter is in meersillabiges soos toeris, toerisme, toeristies, en samestellings waarvan toer- 'n onderdeel is. In gevalle soos hierdie is die vokaal soms tot 50% korter as dié in die monomorfeem toer. Luister na die produksie van toer en toeriste in Klankgreep 7 deur 'n RSG-nuusleser in 2001 van Pienaar (2019g) by https://bit.ly/2NL1kHk.

Dit kan slegs gedeeltelik toegeskryf word aan die aan- of afwesigheid van die hoofklem of sinsaksent, asook aan die gegewe dat die betrokke vokaal hier in 'n oop sillabe staan. Die kort vokale [i], [u] en [y] in meersillabiges soos in dierasie en murasie, ondersteun wel die verklaring wat gegrond is op die lengte van 'n woord, maar aan die ander kant is die vokale nogtans kort in die volgende meersillabige woorde (ten spyte van die hoofklem): karkoer, mampoer, oerdier, oerwoud, voertsek, Verwoerd (voorbeelde van De Villiers & Ponelis 1987). Dit geld ook by monosillabiges wat sinsaksent dra soos hoer, koer, poer, stoer, woer-woer, koers, wat almal kort is. Ander woorde wat volgens hierdie outeurs 'n uitsonderlike kort [i] voor [r] het, is pier,¹⁶skierlik, sliert, gierig, nuuskierig. Hierby kan gevoeg word Skiereiland. Volgens hulle kan [u] in doer, kontoer, sloer, toer lank of kort wees. Hierdie opmerking klop met 'n ondersoek van die RSG-nuusbulletins.

In woorde soos Coert, ploert, skoert, voert, voertsek, Verwoerd, woerts, dus in die teenwoordigheid van komplekse auslautposisies (bv. -rt of -rts), is die vokaal ook kort.

Die situasie is heelwat meer ingewikkeld sover dit rekking (of nie) aangaan van die kort, middelvokale [ɛ] en [ɔ], waaraan vervolgens aandag gegee word.

Rekking van [ɛ] voor [r]

De Villiers en Ponelis (1987) illustreer aan die hand van 'n reeks voorbeelde die kompleksiteit van die aan- of afwesigheid van rekking van [ɛ] en [ɔ] voor [r]. Dit word hier in Tabel 3 ietwat anders geordend weergegee.

Rekking van [ɔ] voor [r]

Volgens De Villiers en Ponelis (1987) is /ɔ/ lank in die volgende kategorieë (Tabel 4).

By De Villiers en Ponelis (1987) se lysie kan ook nog stort, skort, vorder gevoeg word. Hier moet opgemerk word dat [ɔ] geredelik kort, of minstens korter is wanneer dit in meersillabige woorde voorkom soos borsel, dorpeling, versorg, vordering en wording.

Verlaging van /ɛ/ tot [æ] voor /r/

Dit is algemeen bekend dat die /ɛ/-vokaal in die standaardvariëteit van Afrikaans meestal verlaag tot [æ] wanneer dit gevolg word deur die konsonante /k/, /x/, /r/ en /l/. Vergelyk hiervoor die standaardwerk van De Villiers en Ponelis (1987) vir 'n algemene oorsig, en meer resent Wissing (2019) vir 'n perspektief hierop.¹⁷Dit wil voorkom asof hier sprake is dat <r> saam met /l/ één subklas vorm, en /k/ en /x/ 'n ander een. /r/ en /l/ is beide koronale konsonante, wat vóór in die spraakholte gevorm word, en /k/ en /x/ agterkonsonante. Voorts is /r/ en /l/ likwiede konsonante, dus sonorante, terwyl /k/ en /x/ obstruente is. In 'n ongepubliseerde navorsingsprojek¹⁸ oor die Afrikaans wat gepraat word deur wit sprekers oor 'n uitgestrekte gebied van Namibië, is 'n groot ooreenkoms met die standaardvariëteit van Afrikaans van die Republiek ten opsigte hiervan gevind. Dié uitspraak is gegrond op die uitspraak van die woorde sterkste, regkry, trek, lekker, werd en erken in voorlesings van die stuk Die Noordewind en die Son.

Dié verlaging kom nie voor in dieselfde mate in al vier hierdie kontekste nie. Verlaging is ook grootliks voor /k x/ en <r> afwesig in die spraak van bruin sprekers. Voor /l/, die ander lid van die natuurlike subklas van likwiede, word verlaging baie algemeen gehoor, met dikwels 'n daarmee gepaardgaande palatalisering van die /ɛ/-vokaal, met as resultaat 'n [jæ]-agtige woordkern soos in [mjælk], of selfs [mijælk].

In die standaardvariëteit van Afrikaans is /ɛ/-verlaging voor <r> besonder stabiel, soos blyk uit die volgende voorbeeld, wat ook vir ander gevalle geld. In die nuuslesings van 14 verskillende RSG-aanbieders is /ɛ/ as foneem 43 uit die 44 keer as [æ] gehoor in die agtervoegsel -êr soos in parlementêr(e); militêr(e) en sanitêre. Die enkele [ɛ] is dié van 'n bruin aanbieder.

Ook by 'n groot groep ander bruin sprekers is dit gevind dat /ɛ/ voor <r> nié verlaag nie. Dit is gevind in die uitspraak van woorde soos vers, persentasie en Drakensberg in die geval van sprekers van Genadendal en Malmesbury in die Wes-Kaap, en Kakamas in die Noord-Kaap. Die genoemde woorde sterkste, regkry, trek, lekker, werd en erken in Die Noordewind en die Son word ook onverlaagd gelees deur 'n verskeidenheid groepe wat Kaapse Afrikaans praat (by name Delft van die Kaapse Vlakte), en ook Wes-Kaapse bruin lesers (van Robertson en George), en Noord-Kaapse sprekers (van Kakamas, Upington en Hopetown), asook van die Suid-Vrystaatse Griekwa-Afrikaanssprekendes van Bergmanshoogte, digby Philippolis. Dieselfde geld by bruin sprekers van Promosa in Potchefstroom (in die Noordwes-provinsie).

Dit moet nog nagegaan word of daar 'n sistematiese verskil is wat betref die verlagende invloed van <r> op die voorafgaande /ɛ/ tot [æ] teenoor die ander sonorante konsonant, /l/, voordat 'n mens hierdie verskynsel kan sien as 'n karaktertrek ter definiëring daarvan as uniek, in ooreenstemming met Walsh Dickey (1997) se beskrywing (sien die inleidende afdeling).

Palatalisering van /s/ tot [ʃ] ná /r/

Hierdie geval van die progressiewe invloed wat <r> het op 'n naburige klank, in dié geval 'n /s/ wat volg op'n <r>, kan gesien word as die sterkste argument ten gunste van Walsh Dickey (1997) se siening ten gunste van die kwalifikasie van rotiese klanke. 'n Soortgelyke effek word nêrens elders in die Afrikaanse fonologie gevind nie. Palatalisering van /s/ tot [ʃ] wanneer dit die palatale konsonant /j/ voorafgaan, is natuurlik 'n kwessie van regressiewe assimilasie. Gevolglik kan die verskynsel van /s/ → [ʃ] ná <r> as unieke karakter daarvan gesien word, naamlik dat sodanige interaksie tipies is van die rotiese konsonante.

Die voorkoms van hierdie fonologiese verskynsel in die standaardvariëteit van Afrikaans is redelik onlangs uitgewys deur Wissing et al. (2015). Dit is opmerklik dat dit veel duideliker in die spraak van jonger Afrikaanssprekendes waargeneem word, wat die vermoede onderskryf dat dit 'n relatief resente verskynsel is. Opmerklik is dat dit nie merkbaar in die Afrikaans van bruin sprekers voorkom nie. 'n Uitsondering word wel gevind in die Afrikaans van bruin (en ook wit) sprekers van Gobabis in Namibië. 'n Ondersoek in hierdie verband in die spraak van twee groepe bruin sprekers van Genadendal (Wes-Kaap) lewer geen betekenisvolle verskille op tussen die produksie van die palataliseerbare /s/ en onpalataliseerbare konsonante in twee stelle konstruksies nie - 'n totaal van 2 277 [s]-konsonante. Gevalle wat hier ondersoek is, sluit woorde in soos bars en barste, oorsaak, persentasie, verspoel, verseker, voorskoot en worsies, asook frases soos daar saam, onder skoot kom, en die weer steek op. Dieselfde neiging word waargeneem by groepe bruin sprekers van Malmesbury en Kakamas, asook by sewentig Griekwa-Afrikaanssprekers van Bergmanshoogte. Enkele bruin aanbieders by RSG, soos Jacqui January, palataliseer wel duidelik; dis moontlik onder invloed van haar werksomgewing.

In 'n verskeidenheid tipes strukture soos bars, voorsien, verseker en is reeds word /s/ dus 'n gepalataliseerde [ʃ], soos gehoor kan word in die tweede woord in Klankgreep 8 van Pienaar (2019h) by https://bit.ly/2JaqsVD.

In Figuur 4 word die akoestiese beeld daarvan vertoon, deur die ongepalataliseerde [s] te vergelyk met een wat wel gepalataliseer is.

 

 

Dit lyk wel duidelik dat hierdie tipe palatalisasie onder invloed van die voorafgaande [r] gebeur. Getuie hiervan is dat dit nie gebeur met die [s] in woorde waar die [r] wegval nie, soos in verseker > veseker > [fəsiəkər]. Tot op hede is daar nog nie 'n verklaring daarvoor nie. Dit is moontlik dat [r] mettertyd spesifiek in fonetiese kontekste soos hierdie 'n meer retroflekse karakter begin aanneem het, wat op sy beurt op 'n regressiewe wyse 'n geassimileerde invloed het op die daaropvolgende konsonante - wat in die geval van [s] die opvallendste is. Dit moet egter nog eksperimenteel ondersoek word. Die gebruik van ultraklankskanderings sou moontlik lig kon werp op hierdie komplekse verskynsel. Met betrekking tot die huidige argumentasielyn sou 'n retroflekse <r>, wat 'n distinktiewe anderse fonetiese beeld het, tog as allofoon van /r/ gereken moet word, op grond van sy fonotaktiese eienskap, maar veral weens die feit dat <s> wel as [s] in dieselfde omgewing gehoor word by sprekers wat nie palataliseer nie. Dit geld in 'n groot mate die uitspraak van ouer sprekers; dit is in sterk kontras met dié van jong, veral vroulike sprekers.

In die volgende afdeling gee ons aandag aan rotasering - nog 'n verskynsel ter ondersteuning van Walsh Dickey (1997) se mening dat <r> in sterk interaksie kan optree met omliggende vokale, hier 'n tipe regressiewe konsonant-tot-vokaalassimilasie.

Rotasering

Rotasering, waardeur die konsonant /d/ as 'n vorm van <r> uitgespreek word, hoofsaaklik as 'n kort tikklank, is redelik algemeen in Afrikaans, in teenstelling tot Nederlands en Fries. Dit gebeur uitsluitlik in intervokaliese posisies, sodat sodanige produk as 'n allofoon van /d/ geklassifiseer kan word. Hoewel nie so duidelik as by palatalisering nie, kan dit tog in 'n mate gesien word as dat dit deur die omliggende fonetiese konteks veroorsaak word.

By rotasering vind beurtelingse afwisseling plaas tussen die stemhebbende alveolêre obstruent /d/ in intervokaliese posisies en <r>, met 'n beklemtoonde vokaal links daarvan. Dit kan 'n gewone trilkonsonant wees, maar meestal is dit 'n baie kort tikklank. In terme van 'n konsonantsonoriteitskaal word sodanige verandering getipeer as konsonantverswakking of lenisie (De Villiers & Ponelis 1987; Sebregts 2014). Die proses word soms geformuleer as /d/ → [r] / V - V (V = beklemtoonde vokaal).

Le Roux en Pienaar (1927:93) gebruik nie die term rotasering in hulle behandeling van hierdie proses nie; hulle noem dit bloot 'afwisseling van /d/ met /r/'. Nes Combrink en De Stadler (1987) noem De Villiers (1965) dit aanvanklik 'n vorm van assibilasie, maar in die hersiene uitgawe van dié werk word dit wel rotasering genoem (De Villiers & Ponelis 1987). Kotzé (1984) gebruik ook die term rotasering vir hierdie verskynsel.

Le Roux en Pienaar (1927) vermeld dat dié proses taamlik resent was aan die begin van die vorige eeu. Dit is ook meer onder jonger sprekers waargeneem in die destydse Westelike Provinsie as elders. Tans word dit in 'n groter gebied gehoor, en wel in verskeie soorte spreekstyle, selfs van die kansel af en in vergaderings (De Villiers & Ponelis 1987), asook in die radiotaal van hedendaagse RSG-aanbieders. In hierdie afdeling word voorbeelde veral uit laasgenoemde bron aangehaal, hoofsaaklik omdat 'n groot datastel van hulle spraak beskikbaar is.

Voorbeelde van rotasering wat in die literatuur oor hierdie onderwerp genoem word, sluit woorde in soos beddegoed, bedding, bidde, gladde, koddig, medisyne, middag, mode, nodig, oorlede, padda, predikant, skeiding, stadig, verlede, en die frases na die ([na-ri]), (ek) hou daarvan ([ra:fɑn]), dat die ([dɑri]) en nou die (dag) ([nouri])¹⁹ (transkripsies is dié van die outeurs). Combrink en De Stadler (1987) noem in dié verband die woorde besoedel, bode, eerbiedig, koddig, moedeloos, skadu, vadoek, Vredendal, weduwee. Le Roux en Pienaar (1927) noem dat rotasering nie gebeur wanneer [d] gevolg word deur -er nie, soos in gladder. As bewys hiervoor voer hulle aan dat dit wel optree in gladde. Die woord bidder word ook as voorbeeld van nie-optrede genoem.

In die literatuur hieroor word dit aanvaar dat dit 'n normale trilklank is met die artikulatoriese eienskappe van die alveolêre triller [r], soos reeds vroeër uiteengesit is, maar nadere ondersoek van dié verskynsel toon dat dit 'n oorvereenvoudiging is. Ten einde die presiese aard van die variasie tussen die basiese [d] en die resulterende <r> in gevalle van rotasering te kan bepaal, is 'n artikulatoriese en akoestiese vergelyking met nie net die [d] (soos in mode /modə/ [muədə]) self nodig nie, maar ook van 'n basiese alveolêre triller [r] (soos in darem). Laasgenoemde is reeds vroeër in hierdie artikel behandel. Vervolgens word eers op die fonetiese eienskappe van [d] ingegaan.

Die Afrikaanse [d]

Die Afrikaanse [d] is 'n alveolêre eksplosief, die stemhebbende teenhanger van die stemlose [t] (vergelyk o.a. Van Wyk 1977; Le Roux & Pienaar 1927), met die kenmerkspesifikasies [-sonorant, +stem, +koronaal, +anterieur, -kontinuant]. Le Roux en Pienaar (1927:90-91) beskryf die [d] ten opsigte van die artikulasieposisie as 'n klank wat gevorm word deur die punt van die tong teen die agterkant van die tandwortels te plaas, waardeur die mondkanaal volkome afgesluit word. By die verbreking van dié sluiting veroorsaak die plotseling ontsnappende asem 'n klein ontploffing. Die neuskanaal is gesluit, en die stembande is in trillende beweging, sodat stem voortgebring word.

Akoesties gesproke word stemhebbende eksplosiewe, dus ook [d], geklassifiseer as non-sonorante obstruente konsonante. Die duidelikste akoestiese eienskap van [d]-konsonante, veral intervokalies, is die teenwoordigheid van negatiewe stemaanset, wat korreleer met die vibrasie van die stembande tydens artikulasie. Net voordat die daaropvolgende vokaal 'n aanvang neem, word 'n skerp plofspeek, wat ooreenstem met die ontploffing wat op 'n spektrogram waargeneem kan word. Die negatiewe stemaanset is dié deel van 'n stemhebbende eksplosief wat hieraan voorafgaan, en kom voor tussen die einde van die daaraan voorafgaande vokaal en die plofspeek self. Vergelyk Figuur 5 vir hierdie uiteensetting.

 

 

In die lig van voorgaande beskrywings, kan nou oorgegaan word tot 'n meer indringende ondersoek na die aard en voorkoms van rotasering in Afrikaans. Dit word gedoen aan die hand van beskikbare gevalle wat versamel is uit RSG-nuusbulletins gedurende 2000-2006, en weer in 2017. Ter illustrasie hiervan word hier ingegaan op die geval van nodig, wat wel waargeneem word as no[d]ig, soos gehoor kan word in Klankgreep 9 van Pienaar (2019i) by https://bit.ly/2XK7HQT. Vergelyk dit met Klankgreep 10 van Pienaar (2019j) by https://bit.ly/2xCG6CF, waarin /d/ gehoor word as <r>.

In Figuur 6 kan hierdie verskynsel ook visueel waargeneem word in die spektrogramme en die daarmee geassosieerde ossillogramme van die frase wat dit (Klankgreep 11 van Pienaar [2019k], by https://bit.ly/2FQtEDL), en die woord nodige (Klankgreep 12 van Pienaar [2019l], by https://bit.ly/2XRvO0c).

 

 

In die RSG-datastel kom rotasering voor in ses van die 13 gevalle van die woord nodig en afleidings daarvan (soos bv. uitnodiging) - dit is byna 50%. Van die woorde wat vantevore aangehaal is waarin rotasering sou kon plaasvind, kon slegs die volgende ook in die RSG-datastel opgespoor word: medisyne, middag, nodig, oorlede, predikant, skeiding, stadig, verlede. Geen rotasering is in vier daarvan gevind nie, naamlik medisyne, oorlede, skeiding en stadig, maar 28% van gelede is wel gerotaseer; ook 53% van middag en samestellings daarmee (soos gistermiddag). Dit toon dat rotasering wel duidelik teenwoordig is selfs in formele spraak.

Die gerotaseerde <r> se fonetiese eienskappe is op dié stadium nie so duidelik nie, en sal in diepte ondersoek moet word ten einde dit presies te kan beskryf. Dit lyk wel asof dit 'n kort weergawe van die basiese [r] kan wees, maar ander spektrale eienskappe is nog onseker.

 

Bespreking

Die resultate van hierdie ondersoek van 'n aantal fasette van die Afrikaanse rotiese konsonante is nie net belangrik betreffend die Afrikaanse fonetiek en fonologie nie, maar werp ook interessante lig op aspekte van algemeen linguistiese belang soos wat in die inleiding uitgelig is.

Die bevindings op beskrywende vlak bied geleentheid tot refleksie op 'n hoër, teoretiese vlak. Eerstens word dit ook vanuit hierdie taalspesifieke perspektief duidelik, dat ook die Afrikaanse /r/-foneem op 'n komplekse verskeidenheid wyses foneties gerealiseer kan word soos wat ook in die algemene literatuur aangaande die rotiese konsonante teëgekom word. Tweedens wil dit voorkom asof hierdie verskeidenheid beelde op ten minste twee wyses die aannames ten opsigte van rotiese konsonante se fonetiese voorstellings onderskryf, en derdens bied die Afrikaanse rotiese konsonant ook nog materiaal ter aanvulling by dit wat reeds daarvan bekend is.

Ons ondersoek na die fonetiese en fonologiese wese van die rotiese konsonant wys op 'n diverse beeld daarvan, wat in ooreenstemming is met die sienings van sowel Wiese (2001) as Chabot (2019) wat die aard van rotiese konsonante betref in 'n kader anders as dié van Afrikaans.

Die geskrewe vorm, 'r', is 'n abstrakte verteenwoordiging van 'n groep subklasse fonetiese variante van <r>, wat op 'n verskeidenheid wyses in die uitspraak van Afrikaans vergestalt word. Dit is afhangend van die betrokke fonetiese omgewing waarin dit voorkom. Dit is duidelik dat die variante vorms daarvan in bepaalde gevalle beskryf kan word as allofone daarvan, maar dit is egter nie altyd die geval nie, omdat die spesifieke realisasie nie altyd aan een of ander bepaalbare (sosio-)fonetiese omgewing toegeskryf kan word nie. Die duidelikste geval hiervan is die onvoorspelbare voorkoms van [ʀ]. Aan die ander kant is daar by /r/-skrapping wel sprake van fonetiese omgewings wat as oorsaak van hierdie verskynsels gesien kan word, hoewel die presiese aard van sodanige oorsaaklikheid nie bekend is nie. Sodanige /r/-weglatings gebeur by uitstek aan woordeindes (soos tipies [da] < /dar/ daar) of sillabe-eindes (soos in [fə.bəi] < /fə.bəi/ verby), en rotasering intervokalies, met klem op die sillabe wat /d/ vooraf gaan (soos [nuərəx] < /nodəx/ nodig). Teenoor hierdie tipe verandering van dié konsonant is dit duidelik dat <r> sélf 'n kondisionerende invloed op omliggende klanksegmente uitoefen, naamlik die rekking van respektiewelik die hoë vokale /i u y/ tot [i: u: y:] of die verlaging van die middel-voorvokaal /ɛ/ tot [æ] ([fær] < /fɛr/ ver). Beide hierdie gevalle is regressief van aard. Hierdie voorbeelde kan dien as ondersteunende bewyse vir die uitspraak van Walsh Dickey (1997) aangaande die interaksie van die rotiese konsonant met omliggende vokale. Daar moet nog meer navorsing gedoen word aangaande die wese van hierdie verlagende invloed van die kant van <r>. Dit is nie duidelik waarom /ɛ/ in die standaardvariëteit van Afrikaans juis sal verlaag in die uitgewese omstandighede nie; ook nie waarom juis /l/ so 'n sterk palataliserende effek het op /ɛ/ in die uitspraak van so 'n groot groep bruin sprekers van Afrikaans nie. Dit is moontlik dat daar nié 'n eng fonetiese ondergrond hiervoor is nie, maar eerder 'n sosiofonetiese ondergrond, waarvolgens dit op onbewuste vlak dien as etniese onderskeidende element. Op die eerste oog af wil dit voorkom asof hier sprake is dat /r/ saam met /l/ één subklas vorm, en /k/ en /x/ 'n ander. /r/ en /l/ is beide koronale konsonante, wat vóór in die spraakholte gevorm word, en /k/ en /x/ agterkonsonante. Voorts is /r/ en /l/ likwiede konsonante, dus sonorante, terwyl /k/ en /x/ obstruente is.

Die palataliserende progressiewe invloed van <r> op 'n daaropvolgende stemlose frikatief /s/ tot [ʃ] is, wat die fonologiese prosesse betref wat 'n rol kan speel waar <r> betrokke is, wel uniek beperk tot dié konsonant. Dit maak hierdie verskynsel 'n duidelike ondersteunende geval vir die siening van Walsh Dickey (1997) dat dit 'n karakteristieke eienskap van rotiese konsonante is om met naasliggende vokale 'n wisselwerking te vorm. Dit maak sin dat dit 'n refleksief, of minstens refleksiefagtig rotiese konsonant moet wees wat 'n vorm van progressiewe assimilatoriese invloed op die daaropvolgende [s] sal hê. Meer navorsing is hier noodsaaklik. Die gebruik van ultraklankskanderingmetodes kan hier waardevol wees.

Die verskynsel van rotasering, waarvolgens die onderliggende eksplosief /d/ tussenvokalies wysig tot 'n kort, [r]-tikklank, is tekenend van konsonantverswakking, op die konsonantsterkteskaal in die rigting van die meer sonore segmente. Sodoende kan dit gesien word as 'n spesiale tipe vokaal-konsonant-vokaal-assimilasie, oftewel 'n dubbele beïnvloeding van die twee sonorante (vokale) op die tussenliggende eksplosief met as resultaat 'n sonorante konsonant [r].

 

Erkenning

Hierdie artikel is moontlik gemaak met die ondersteuning van die Suid-Afrikaanse sentrum vir digitale taalhulpbronne (SADiLaR). SADiLaR is 'n navorsingsinfrastruktuur wat gevestig is deur die Departement van Wetenskap en Tegnologie van die regering van Suid-Afrika, as deel van die South African Research Infrastructure Roadmap (SARIR).

Mededingende belange

Die outeur verklaar dat daar geen finansiële of persoonlike verbintenis is met enige party wat hulle nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie.

Outersbydrae

Alle skrywers het ewe veel tot hierdie werk bygedra.

Etiese oorweging

Etiese klaring is by die Etiekkomitee van die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte van die Noordwes-Universiteit verkry onder die hooftema Afrikaans and Sesotho Vowel and Consonant Systems: Acoustic, Articulatory and Perceptual Investigations (Etieknommer: NWU-00124-13-A7).

Befondsing

Hierdie navorsing het geen spesifieke toekenning ontvang van enige befondsingsagentskap in die openbare, kommersiële of nie-winsgewende sektore.

Data beskikbaarheidsverklaring

Die deel van data is nie van toepassing op hierdie artikel nie, aangesien geen nuwe data in hierdie studie geskep of ontleed is nie.

Vrywaring

Die sienings en menings wat in hierdie artikel uitgedruk word, is dié van die outeurs en weerspieël nie noodwendig die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeurs nie.

 

Literatuurverwysings

Ballard, E. & Starks, D., 2004, 'Liquids: Laterals and rhotics or much more?', Paper delivered at the 2004 Conference of the Australian Linguistic Society, Sydney, Australia, viewed 21 September 2019, from http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.623.2449&rep=rep1&type=pdf.

Boersma, P. & Weenink, D., 2019, Praat: Doing phonetics by computer (Version 6.1.09), Rekenaar Program, besigtig 01 Julie 2019, vanaf http://www.praat.org/.

Boonzaier, W.J.C., 1982, 'Die spreektaal van Piketberg', MA-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch.         [ Links ]

Boothroyd, A. & Medwetsky, L., 1992, 'Spectral distribution of /s/ and the frequency response of hearing aids', Ear and Hearing 13(3), 150-157. https://doi.org/10.1097/00003446-199206000-00003        [ Links ]

Chabot, A., 2019, 'What's wrong with being a rhotic?', Glossa: A Journal of General Linguistics 4(1), 38. https://doi.org/10.5334/gjgl.618        [ Links ]

Clements, G.N., 1990, 'The role of the sonority cycle in core syllabification', in J. Kingston & M.E. Beckman (eds.), Papers in laboratory phonology I: Between the grammar and physics of speech, pp. 282-333, Cambridge University Press, Cambridge.

Coetzee, A.E., 1990, 'r-Weglating: 'n tipe leksikale veranderlike', Tydskrif vir Geesteswetenskappe 30(2), 81-99.         [ Links ]

Collins, B. & Mees, I., 2003, The phonetics of English and Dutch, 5th edn., Brill, Leiden.

Combrink, J.G.H. & De Stadler, L.G., 1987, Afrikaanse Fonologie, Macmillan, Johannesburg.

Daniloff, R.G., Wilcox, K. & Stephens, M.I., 1980, 'An acoustic-articulatory description of children's defective /s/ productions', Journal of Communication Disorders 13(5), 347-363. https://doi.org/10.1016/0021-9924(80)90004-0        [ Links ]

Davel, M. & Barnard, E., 2008, 'Pronunciation prediction with default and refine', Computer Speech and Language 22(4), 374-393. https://doi.org/10.1016/j.csl.2008.01.001        [ Links ]

Davel, M. & De Wet, F., 2010, 'Verifying pronunciation dictionaries using conflict analysis', Paper delivered at the 11th Annual conference of the International Speech Communication Association, Muhari, Japan, viewed 21 September 2019, from http://www.isca-speech.org/archive/interspeech_2010.

De Stadler, L., 1977, 'Die fonologie van ontspanne spraak in Afrikaans met spesifieke verwysing na 'n sterktehiërargie van konsonante', MA-verhandeling, Universiteit van Stellenbosch, Stellenbosch.         [ Links ]

De Villiers, M., 1965, Afrikaanse klankleer: Fonetiek, fonologie en woordbou, Balkema, Kaapstad.

De Villiers, M. & Ponelis F.A., 1987, Afrikaanse klankleer, hers. F.A. Ponelis, Tafelberg, Kaapstad.

Eksteen, L.C., 1985, Woord vir woord: Kort bydraes oor die woordeskat van Afrikaans, Macmillan, Johannesburg.

Erickson, B., 2002, 'On the development of English r', in D. Minkova & R. Stockwell (eds.), Studies in the history of the English language: A millennial perspective, pp. 183-206, Mouton de Gruyter, Berlyn.

Flipsen, P., Shriberg, L., Weismer, G., Karlsson, H. & McSweeny, J., 1999, 'Acoustic characteristics of /s/ in adolescents', Journal of Speech, Language, and Hearing Research 42(3), 663-677. https://doi.org/10.1044/jslhr.4203.663        [ Links ]

Foley, J., 1977, Foundations of theoretical phonology, Cambridge University Press, Cambridge.

Foulkes, P. & Docherty, G., 2006, 'The social life of phonetics and phonology', Journal of Phonetics 34(4), 409-438. https://doi.org/10.1016/j.wocn.2005.08.002        [ Links ]

Gordon, M., Barthmaier, P. & Sands, K., 2002, 'A cross-linguistic acoustic study of voiceless fricatives', Journal of the International Phonetic Association 32(2), 141-174. https://doi.org/10.1017/S0025100302001020        [ Links ]

Haley, K.L., Seelinger, E., Mandulak, K.C. & Zajac, D.J., 2010, 'Evaluating the spectral distinction between sibilant fricatives through a speaker-centered approach', Journal of Phonetics 38, 548-554. https://doi.org/10.1016/j.wocn.2010.07.006        [ Links ]

Hall, T.A., 1993, 'The phonology of German /R/', Phonology 10, 83-105. https://doi.org/10.1017/S0952675700001743        [ Links ]

Iskarous, K., Shadle, C.H. & Proctor, M.I., 2011, 'Articulatory-acoustic kinematics: The production of American English /s/', The Journal of the Acoustical Society of America 129(2), 944-954. https://doi.org/10.1121/1.3514537        [ Links ]

Jongman, A., Wayland, R. & Wong, S., 2000, 'Acoustic characteristics of English fricatives', The Journal of the Acoustical Society of America 108(3), 1252-1263. https://doi.org/10.1121/1.1288413        [ Links ]

Klopper, R.M., 1983, 'Die sosiale stratifisering van Kaapse Afrikaans', in G.N. Claassen & M.C.J. Van Rensburg (reds.), Taalverskeidenheid, pp. 80-100, Academica, Pretoria.

Koenig, L.L., Shadle, C.H., Preston, J.L. & Mooshammer, C.R., 2013, 'Toward improved spectral measures of /s/: Results from adolescents', Journal of Speech, Language, and Hearing Research 56(4), 1175-1189. https://doi.org/10.1044/1092-4388        [ Links ]

Kotzé, E.F., 1984, 'Afrikaans in die Maleierbuurt: 'n Diachroniese perspektief', Tydskrif vir Geesteswetenskappe 24(1), 41-73.         [ Links ]

Labov, W., 1966, The social stratification of English in New York City, Cambridge University Press, Cambridge.

Ladefoged, P. & Maddieson, I., 1996, The sounds of the world's languages, Blackwell, Oxford.

Landman, K.J.H., 1979, 'Syllabic phenomena in Afrikaans', D. Litt. Et Phil-Proefskrif -., UNISA, Pretoria.

Le Roux, T.H. & Pienaar, R.D.V., 1927, Afrikaanse Fonetiek, Juta, Kaapstad.

Lindau, M., 1985, 'The story of /r/', in V.A. Fromkin (ed.), Phonetic linguistics: Essays in honour of Peter Ladefoged, pp. 157-168, Academic Press, Orlando, FL.

Maddieson, I. & Disner, S.F., 1984, Patterns of sounds, Cambridge University Press, Cambridge.

Maddieson, I., & Precoda, K., 1992, UCLA Phonological Segment Inventory Database: Electronic database, University of California, Los Angeles. http://web.phonetik.unifrankfurt.de/upsid.html.

McGowan, R.S. & Nittrouer, S., 1988, 'Differences in fricative production between children and adults: Evidence from an acoustic analysis of /ʃ/ and /s/', The Journal of the Acoustical Society of America 83(1), 229-236. https://doi.org/10.1121/1.396425        [ Links ]

Mielke, J., 2008, The emergence of distinctive features, Oxford University Press, Oxford.

Muminovic, D. & Engstrand, O., 2009, '/r/ in some Swedish dialects: Preliminary observations', Working Papers in Linguistics 49(1), 120-123.         [ Links ]

Munson, B., 2004, 'Variability in /s/ production in children and adults: Evidence from dynamic measures of spectral mean', Journal of Speech, Language, and Hearing Research 47(1), 58-69. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2004/006)        [ Links ]

Nooteboom, S.G., 1972, Production and perception of vowel duration: A study of durational properties of vowels in Dutch, Universiteit van Utrecht, Utrecht.

Parker, S., 2008, 'Sound level protrusions as physical correlates of sonority', Journal of Phonetics 36(1), 55-90. https://doi.org/10.1016/j.wocn.2007.09.003        [ Links ]

Pienaar, W., 2017, ''n Akoestiese en artikulatoriese analise van die /r/ in Malmesbury-Afrikaans', MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom.         [ Links ]

Pienaar, W., 2019a, Klankgreep 1, viewed n.d., from: https://bit.ly/2CGVccM

Pienaar, W., 2019b, Klankgreep 2, viewed n.d., from: https://bit.ly/30eQj4p

Pienaar, W., 2019c, Klankgreep 3, viewed n.d., from: https://bit.ly/2LzvXyy

Pienaar, W., 2019d, Klankgreep 4, viewed n.d., from: https://bit.ly/2XhvL9n

Pienaar, W., 2019e, Klankgreep 5, viewed n.d., from: https://bit.ly/2LzWkVg

Pienaar, W., 2019f, Klankgreep 6, viewed n.d., from: https://bit.ly/2CH5yt7

Pienaar, W., 2019g, Klankgreep 7, viewed n.d., from: https://bit.ly/2NL1kHk

Pienaar, W., 2019h, Klankgreep 8, viewed n.d., from: https://bit.ly/2JaqsVD

Pienaar, W., 2019i, Klankgreep 9, viewed n.d., from: https://bit.ly/2XK7HQT

Pienaar, W., 2019j, Klankgreep 10, viewed n.d., from: https://bit.ly/2xCG6CF

Pienaar, W., 2019k, Klankgreep 11, viewed n.d., from: https://bit.ly/2FQtEDL

Pienaar, W., 2019l, Klankgreep 12, viewed n.d., from: https://bit.ly/2XRvO0c

Pienaar, W. & Wissing, D.P., 2015, Phonaas: Phonetic Acoustic Analysis System, Aanlyn, viewed 30 June 2019, from https://hdl.handle.net/20.500.12185/366.

Ribbens-Klein, Y., 2016, Explorations towards a sociophonetics of Afrikaans /r/ variation, PowerPoint Aanbieding, Afrikaanse Grammatika Werkswinkel.

Ribbens-Klein, Y., 2017, 'Locality, belonging and the social meanings of Afrikaans rhotic variation in the South Cape: From patterns of frequency towards moments of meaning', Multilingual Margins 4(1), 7-26. https://doi.org/10.14426/mm.v4i1.50        [ Links ]

Rietveld, T. & Van Heuven, V.J., 2009, Algemene Fonetiek, Coutinho, Bussum.

Schmid, S., 2011, 'An acoustic analysis of palatal obstruents in two Romance varieties', Paper delivered at the 17th International Congress of Phonetic Sciences, Hong Kong, China, viewed 21 September 2019, from https://www.researchgate.net/publication/264733417_An_acoustic_analysis_of _palatal_obstruents_in_two_Romance_varieties.

Sebregts, K., 2014, The sociophonetics and phonology of Dutch r, Netherlands Graduate School of Linguistics, Utrecht.

Shapiro, M., 1995, 'A case of distant assimilation: /str/→/ʃtr/', American Speech 70(1), 101-107. https://doi.org/10.2307/455876        [ Links ]

Van de Velde, H. & Van Hout, R., 1999, 'The pronunciation of (r) in standard Dutch', Linguistics in the Netherlands 16(1), 177-188. https://doi.org/10.1075/avt.16.16van        [ Links ]

Van Dulm, O., 2003, 'Die relevansie van taalwetenskap vir spraak-taalterapeute', Stellenbosch Papers in Linguistics Plus 32(1), 1-20. https://doi.org/10.5842/32-0-21        [ Links ]

Van Niekerk, D.R., 2009, 'Automatic speech segmentation with limited data', MIng-verhandeling, Noordwes Universiteit, Potchefstroom.         [ Links ]

Van Niekerk, D.R. & Barnard, E., 2009, 'Phonetic alignment for speech synthesis in underresourced languages', Paper delivered at the 10th Annual Conference of the International Speech Communication Association, Brighton, viewed 21 September 2019, from https://www.isca-speech.org/archive/interspeech_2009/.

Van Oostendorp, M. & Sebregts, K., 2015, 'The rhotic liquid /r/', Taalportaal, viewed 21 September 2019, from http://taalportaal.org/taalportaal/topic/pid/topic_20150720142526782

Van Wyk, E.B., 1977, 'Praktiese fonetiek vir taalstudente: 'n 'Inleiding', Butterworths, Durban.

Visser, W., 2017, '/r/-deletion', Taalportaal, besigtig 01 Julie 2019, vanaf http://www.taalportaal.org/taalportaal/topic/pid/topic-14344547930028674.

Walsh Dickey, L., 1997, 'The phonology of liquids', PhD thesis, University of Massachusetts, Amherst, MA.         [ Links ]

Whalen, D.H., 1991, 'Perception of the English /s/ - /ʃ/ distinction relies on fricative noises and transitions, not on brief spectral slices', The Journal of the Acoustical Society of America 90(4), 1776-1785. https://doi.org/10.1121/1.401658        [ Links ]

Wiese, R., 2001, 'The phonology of /r/', in T.A. Hall (ed.), Distinctive feature theory, vol. 2, pp. 335-368, Walter de Gruyter, Berlin.

Wissing, D.P., 1971, Fonologie en morfologie van die simplekse selfstandige naamwoord in Afrikaans: 'n transformasioneel-generatiewe beskrywing, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam.

Wissing, D.P., 1992, 'Stemassimilasie en segmentsterktehiërargie in Afrikaans', Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde 13(10), 121-134. https://doi.org/10.1080/10118063.1992.9723899        [ Links ]

Wissing, D.P., 2017, 'Fonologie', in W.A.M. Carstens & N. Bosman (reds.), Kontemporêre Afrikaanse taalkunde, pp. 127-169, Van Schaik, Pretoria.

Wissing, D.P., 2018, 'Afrikaans', Journal of the International Phonetic Association, viewed 01 July 2019, from https://doi.org/10.1017/S0025100318000269

Wissing, D.P., 2019, 'Perspektief op /ɛ/-verlaging in Afrikaans', LitNet Akademies 16(1), 166-206.         [ Links ]

Wissing, D.P., Pienaar, W. & Van Niekerk, D.R., 2015, 'Palatalisation of /s/ in Afrikaans', Stellenbosch Papers in Linguistics Plus 48, 137-157. https://doi.org/10.5842/48-0-688        [ Links ]

Zerbian, S. & Harmann, D., 2009, 'Rhoticity in Black South African English - A sociolinguistic study', Southern African Linguistics and Applied Language Studies 27(2), 135-148. https://doi.org/10.2989/SALALS.2009.27.2.2.865        [ Links ]

 

 

Correspondence:
Daniel Wissing
daan.wissing@nwu.ac.za

Received: 12 July 2019
Accepted: 15 May 2020
Published: 18 Sept. 2020

 

 

1 . Engels: rhotic; dit word ook in Nederlands rhotisch genoem. Dit is afgelei van die Griekse letter rho. Ons doen dieselfde wanneer na alveolêre en velêre trillerkonsonante verwys word.
2 . Ter wille van die eenvoud word hierna slegs verwys na rotiese konsonant, hetsy na 'n enkele <r> of 'n groep rotiesagtige konsonante. Waar die konteks nie duidelikheid bring nie, sal dit meer spesifiek hanteer word. Die <r> word op dieselfde wyse as verteenwoordigend van die foneem sowel as fonetiese variante gebruik. Waar nodig, word spesifiek na /r/ of na [r] en [ʀ] verwys.
3 . Fonetiese prosesse moet nie verwar word met fonologiese prosesse - soos dit in hierdie artikel gebruik word - nie.
4 . In Nederlands word daar verwys na 'n tapklank, in Afrikaans word dit vertaal met tikklank.
5 . Toestemming om RSG-opnames van nuusbulletins, asook programme wat op Potgooi beskikbaar is vir navorsingsdoeleindes te gebruik, is goedgunstiglik deur Magdaleen Kruger, die stasiebestuurder, verleen.
6 . Engels: forced alignment.
7 . Engels: scripts.
8 . Engels: wild cards.
9 . Dus voor 'n pouse, van die sin 'En so moes Noordewind maar al sy pogings laat vaar' in die passasie Die Noordewind en die Son.
10 . CoG is 'n erkende internasionale afkorting; ons gebruik dit ook so hier, al is die teks in Afrikaans geskryf.
11 . # word informeel gebruik as sillabe- of woordgrens.
12 . Ook dié voorbeelde is verbatim oorgeneem.
13 . https://viva-afrikaans.org/lees-luister/spraakatlas.
14 . Ook soms vokaalverlenging genoem.
15 . Hulle noem dit vowel clipping.
16 . In die uitspraak van die eerste outeur is die vokaal hier wel lank; in die naam Pierneef is dit wel kort.
17 . Let hier op na die gegewe dat [r] wel in 'n oop sillabe staan as gevolg van die fonologiese proses van schwa-invoeging tussen twee sonorante konsonante, hier [r] en [n], met as resultaat [ɛ.rəns]; dit kontrasteer met die woord êrens, met 'n lang [ɛ:.rəns]. Die woorde ferm, kern, kerm, kerrie, skerm, swerm val in dieselfde kategorie as erns. Kyk ook die afdeling oor fonotaksis ('Fonotaktiese aspekte').
18 . Opnames van die Die Noordewind en die Son deur 400 sprekers word tans ondersoek ten opsigte van onder meer hierdie verskynsel.
19 . Laasgenoemde tipe rotasering word veral by bruin sprekers gehoor.