Nyambedzano vhukati ha Bivhili ya Afrikana (Fortress, 2010) na Maambwa nga Bivhili ya Afrika (Zondervan, 2006) nga Esra-Nehemia

 

A dialogue between The Africana Bible (Fortress, 2010) and the Africa Bible Commentary (Zondervan, 2006) on Ezra-Nehemiah

 

 

Elelwani B. Farisani

University of South Africa

Correspondence

 

 

---

ABSTRACT

This article critically engages with the articles/chapters on Ezra-Nehemiah in both The Africana Bible (Fortress, 2010), and the Africa Bible Commentary (Zondervan, 2006). First, the paper looks at the rationale, structure, content, contributors and methodology of each commentary. Second, the paper critically engages with each commentary's article on Ezra-Nehemiah, namely Nupanga Weanzana (Africa Bible Commentary) and Herbert Marbury (The Africana Bible). Finally, the paper spells out the significance of such a discussion/dialogue for African Biblical Hermeneutics.

Key words: Ezra, Nehemia, hermeneutics, Africana Bible, Afcrica Bible Commentary.

---

 

 

A MARANGAPHANḒA

Athikili ino i dzhenelela vhukuma kha dziathikili/dzindima nga ha Ezra-Nehemiah dza Bivhili ya Afrikana (Fortress, 2010), na Maambwa nga ha Bivhili ya Afrika (Zondervan, 2006) vhuvhili hadzo. Tsha u ranga, bammbiri ḽi lavhelesa kha mbuno, mafhaṱelwe, zwi re ngomu, vhashelamulenzhe na nḓila ya maambwa maňwe na maňwe. Tsha vhuvhili, bammbiri ḽi dzhenelela vhukuma kha athikili ya maambwa inwe na iňwe nga ha Ezra-Nehemiah, zwine zwa vha Nupanga Weanzana (Maambwa nga ha Bivhili ya Afrika) na Herbert Marbury (Bivhili ya Afrikana). Tsha u fhedzisa, bammbiri ḽi buletshedza ndeme ya khanedzano/nyambedzano iyo ya nga ha thalutshedzo dza Bivhili.

 

B MAAMBWA NGA HA BIVHILI YA AFRIKA (ZONDERVAN, 2006)

Maambwa nga ha Bivhili ya Afrika, ndi maambwa a volumu nthihi yo gandiswaho nga Zondervan nga 2006. Naho kha tshiṱaṱamennde tsha yo tsha bono i tshi amba uri yo ňwalwa ya ṱolwa nga "vhoradzipfunzo vha Bivhili kha dzibugu dzoṱhe dza Bivhili,"² ri tea u zwi dzhiela nzhele hafha uri a si vhashelamulenzhe vhothe vhane vha vha vhoradzipfunzo dza Bivhili, zwavhuḓivhuḓi, vhunzhi ha havha vhaňwali a vho ngo pfumbudzwa sa vhoradzipfunzo vha Bivhili.

Ndivho nyangaredzi ya maambwa ndi "u ita uri ipfi ḽa Mudzimu ḽi ambe ḽo livhanya na dzingoho dza Afrika namusi."³ Adeyemo u ṱavhanya u ri humbudza nga ha tshiṱaṱamennde tsha bono tsha maambwa, tshine tsha vha:

Volomu ino ... a i dzheneleli kha vhudzivha na zwidodombedzwa zwoṱhe. Yo ḓisendeka kha mvalo dzo dzingindelaho dza kha u tenda kha ṱhuṱhuwedzo khethwa na maanḓa a maňwalwa makhethwa, i ṱoḓa u nea muvhali ndededzi yavhuḓi i vhaleaho nahone i swikeleleaho.⁴

Muthu u a mangala arali kuhumbulele kwavhuḓi ku tshi tea u sia u dzhenelela ho dzingindelaho kha maňwalwa a Bivhili. Ndi ḓo zwisumbedzisa ngavhuya musi ndi tshi ḓo vha ndi tshi khou sedzesa kha maambwa nga ha Ezra-Nehemiah uri u shaya u dzhenelela ho dzingindelaho kha maňwalwa na kuhumbulele kwa Afrika ndi zwone zwo fhaṱaho nḓila ye Nupanga Weanzana a i shumisa musi a tshi amba nga ha bugu ino.

Hafhu, Adeyemo u ri kaidza uri maambwa nga ha Bivhili ya Afrika/ Africa Bible Commentary (ABC) "a i ambi nga ha Yesu wa Murema. U ita ngauralo hu nga vha u tshinyekanya nganea ya Bivhili na u sa tou funzea zwavhuḓi. Hu uri, ABC i kha ngoho ya maňwalwa ya dovha ya fhulufhedzea kha kuhumbulele kwa yo kha maḓuvha a Bivhili na kha maḓuvha ashu."⁵ Ngauralo muthu a nga fhedzisa hafha uri u ya nga ha Adeyemo, u vha kha ngoho ya maňwalwa zwi amba u sa dzingindela kha maňwalwa a Bivhili, nga nnḓa ha u i sendeka na mahumbulele a sili sa u amba nga ha Yesu wa Murema. U ḓadzisa, muthu u a mangala uri u amba nga ha Yesu wa murema zwi nga si aluse nḓivho nyangaredzi ya maambwa ano ane a vha nga nḓila ye ra bula afho nṱha "u ita uri ipfi ḽa Mudzimu ḽi ambe ḽo livhanya na dzingoho dza Afrika namusi."⁶

Naho, Adeyemo a sa ri vhudzi arali a tshi ḓo takalela u amba nga ha Yesu wa mutshena kana hai, ri ḓo zwi vhona ngavhuya uri maambwa awe a shuma nga kha maitele a sa shanduki a Vhukovhela.

Kha ri dzhiele nzhele dzimbuno dzi tevhelaho nga ha ḓivhazwakale ya vhashelamulenzhe. Tsha u ranga, hu na vhashelamulenzhe vha fu-sumbe (70) u bva mashongoni oṱhe a ambaho Luisimane na Lufura a Afrika. Tsha vhuvhili, zwi vhangula dzangalelo u dzhiela nzhele uri kha havha vhashelamulenzhe vha fu-sumbe, a huna mushelamulenzhe na muthihi a bvaho Afrika Tshipembe kha maambwa a Bivhili ya Afrika (ABC). Tsha vhuraru, vhunzhi ha vhashelamulenzhe avho kha Maambwa a Bivhili ya Afrika (ABC) a si vhoradzipfunzo vha Bivhili, zwine nda humbula uri ndi zwone zwi kwamaho vhunzani ha yo sa maambwa a Bivhili. Tsha vhuṋa, nga nnḓa ha u tevhekanya mashango avho a vhubvo na ndalukanyo dza pfunzo dzi ne vha vha na dzo, vhashelamulenzhe a vha bviseli khagala vhupo havho ha tshitshavha.

1 Zwi re ngomu ha Maambwa

Maambwa a Bivhili ya Afrika (ABC) ha shumi fhedzi na maambwa nga ha dzibugu dza mulanga mulala na mulanga muswa, a dovha a katela u paḓa fusumbe wa athikili dzo khetheaho dzi shumaho na ṱhoho dzo livhanywaho na kuhumbulele kwa Afrika sa: Maanḓa na Bivhili, u Shandulelwa ha Bivhili, pfunzo ya vhaKhiresite Afrika, tshikolodo, dimokirasi, ndoro, u tshewa ha vhudzimu ha vhathu vha tshifumakadzini, u lafha, u funana nga tsha mbeu nthihi, vhurangaphanḓa kha Yahave na miňwe midzimu.

Ndi tea u zwi bula hafha uri vhuṱumani vhukati ha ṱhoho hedzi na maambwa nga ha dzibugu dza Bivhili a si hoṱhe he ha sumbedzwa. U dzhia maambwa nga ha Esra-Nehemia sa tsumbo, khanedzano ya Esra-Nehemia i kanganyedzwa nga u sedza kha mafhungo a nga ho vhurangaphanḓa Afrika, vhunzani ha vhurangaphanḓa Bivhilini na ndango ya dzikhakhathi.

Mbudziso i teaho u vhudziswa hafha ndi: Tshitenwa itshi tsha kha vhurangaphanḓa Afrika tshi na vhushaka-ḓe na khanedzano nga ha Esra-Nehemia? Hezwi a zwo ngo sumbedziswa kha heino khanedzano. Naho hu tshi nga fhedzwa nga uri Nehemia o vha murangaphanda wa tsumbo ane vhunzani ha vhurangaphanḓa hawe vhu tea u tevhedzwa Afrika u lugisa dzikhaedu dzo vhalaho dzo lavhelesanaho na dzhango ḽa Afrika, vhukwamani ho vha ho tea u bveledzwa. Kha u sa vha hone ha u ho vhukwamani ndi u vhonala ha zwiteňwa zwivhili zwo imaho nga zwoṱhe zwi si na vhutumani ho lumbaho kha zwone zwine. Nga u vhona hanga, zwo vha zwi tshi nga vha khwine u sedza kha maambwa a bugu a Bivhilini nga nthihi nga nthihi, hu litshedzelwe ṱhoho dzi si na vhushaka ngeno dzi tshi livhanya kha iňwe volumu ya thungo.

2 Esra-Nehemia

Muňwali wa athikili ya nga ha Esra-Nehemia kha Maambwa a Bivhili ya Afrika (ABC) ndi Nupanga Weanzana we a vha mudzulapo wa Congo (DRC). Ndi muraḓo wa Kereke ya tshitshavha tsha MaEvangeli. U na digirii ya PHD kha Ngudo dza Mulanga Mulala u bva Yunivesithi ya Pretoria, Afrika Tshipembe. Zwa zwino ndi Muhulwane wa zwa pfunzo FATEB⁷.

2.1 Weanzana: Esra-Nehemia: U livhanya hadzo na Afrika

Nupanga Weanzana u ri humbudza uri bugu dza Esra-Nehemia dzi nga shumiselwa zwe vhagudi vha zwa lutendo vha Afrika vha zwi vhidza lwa miňwaha uri ndi vhugudi ha zwa lutendo ha phaṱhululo.⁸

Weanzana u ṱaṱa uri mbambadzelano ya dziphuli Afrika yo dzima dzhango zwiko zwa vhathu na zwa ikonomi, na uri vhukoloni kanzhi ho vha na masiandaitwa a ṱungufhadzaho kha zwiimiswa na mashumele a mvelele a zwitshavha zwa Afrika. Weanzana u dovha hafhu a ri humbudza uri naho mashango manzhi o wana murahu vhuḓilangi hao henefha nga miňwaha ya vho 1960, dzhango ḽa Afrika a ḽi ngo kona u swikelela vhuthihi ha zwa poḽotiki, matshilisano kana kha vhurereli.⁹ Ngauralo u ṱaṱa uri:

I kha ḓi vha yo ṱuṱuwedzwa na u kungwa nga dzitshaka dzisili dzi dzhiiwaho sa mikhwa i edzeaho na dzhavhelo ḽa u sola thaidzo iňwe na iňwe. Ngauralo, heḽi dzhango ḽi ṱoḓa phaṱhululo ya masia a muya, matshilisano na ikonomi.¹⁰

U ya nga Weanzana, bugu dza Esra-Nehemia dzi na nḓila ine nga yo hu nga swikelelwa phaṱhululo ya vhugudi ha zwa lutendo hu ne ha ḓo thusa zwihulwane dzhango ḽa Afrika kha u lugisa khaedu dzi ne ḽa vha na dzo.¹¹ Zwi vhangulaho dzangalelo ndi uri Nupanga Weanzana u kule na u amba uri phaṱhululo ya vhugudi ha zwa lutendo i nga ha mini.

U ya phanḓa, Nupanga Weanzana, na u ṱaṱa uri Nehemia i ṋetshedza nḓila ya mavhusele kwaye. "Tshiṱirathedzhi kha vhuḓiimiseli hawe ha u fhaṱulula mbondo dza Yerusalema vha hanedzaho vho lavhelesa, tshi tshivhindini tsha madzulo a pfumbudzo manzhi dza vhafunzi na vharangaphanḓa zwavho."¹²

Zwi tshi ya nga kha uri Weanzana u amba mini a tshi ri Nehemia ndi tsumbo ya mavhusele kwaye, ndo vha ndi tshi nga humbula uri vhane ra tama u vha sala murahu vha songo vha vharangaphanḓa vha tikedzaho khakhathi/pfudzungule dza mirafho, u khethululwa na u bviswa ha avho vha ne vha vha vhona sa vha sa weli kha zwigwada zwavho zwa ngomu-ngomu, sa zwe Esra na Nehemia vha ita.

Weanzana u dovha hafhu a ṱaṱa uri bugu dza Esra na Nehemia dzi ḓisa nyito khethwa na dza vhumuthu mugwalani wa u fhaṱa. "Ndinganyelo heino kanzhi i a peama, u hangwea naho hu u lambwa kha pfunzo dza tshiKhiresite Afrika. Ngeno zwi ngoho uri Mudzimu u mushumoni, U ṱoḓa hafhu vhanna na vhafumakadzi vha tshi shuma nae nga vhuḓikumedzeli u ṱhaphudza nḓivho yawe."¹³

Ndi zwa ndeme u dzhiela nzhele uri naho Weanzana a tshi lingedza u shumisa luambo lu katelaho sa "Mudzimu U ṱoḓa vhanna na vhafumakadzi vha heḽino zhango vha ne vha ḓo dzhia liga dzinani ḽawe u khuruthanya tshitshavha tshoṱhe u shuma u fhaṱulula Afrika,"¹⁴ Mudzimu wa Weanzana ndi wa tshinnani sa vhunga tshifhinga tshoṱhe a tshi ambiwa sa "ene (wa tshinnani [He]) u ya ho ya kha khanedzano yawe.

U ya nga Weanzana, mbingano ya vhafumakadzi vhasili yo ḓi bvelaphanḓa u vha dada kha vhathubwa vho tou vhuyaho. U ṱaṱa uri mbingano hedzi dzo vha dada kha lutendo lwa vhaYuda ngauri ho vha hu na khombo ya uri vhafumakadzi vha nga thuba vhanna vhavho lutendoni lu si lwa vhaYuda. Ngauralo u a ṱanḓavhudza:

Nehemia o humbudza vhathu uri vhafumakadzi vhasili vha Solomoni vho mukokodzela kha u rerela midzimu ya zwifanyiso (13:25-27; 1 Kgs 11). Masiandaitwa a tshivhi tshawe ho vha u pwashekana ha lushaka lwa vhaYuda. Vhafumakadzi u bva kha dzenedzo dzitshaka vho ambiwaho kha bugu ya Nehemia, vhaAmoni na vhaMoaba, vho vha vhe vhukati ha vhafumakadzi vha Solomoni (1 KGS 11:1). Kha Esra 10:18-44, zwo dzhielwa nzhele uri naho hu vhoTshifhe, vha vhei vha mulayo, tshiňwe tshifhinga vho vha vha tshi dzhena kha mbingano dzo ṱanganelaho. Ha ya maitele e a tshikafhadza vhuTshifhe, ha ngo ima (13:29-30). Ngauralo Nehemia a dzhia vhukando, na ho ho vha kha vhenevho vhathu vha ndeme sa Joiada, muduhulu wa vhoTshifhe muhulwane, Eliashibi (13:28). Nehemia o mu shakulisa nga nṱhani ha mbingano yawe na mufumakadzi wa sili, hu si munwe nga nndani ha nwananyana wa Muhori Sanibalati, swina lihulu ḽa Nehemia. Heḽi ḽiga ḽo ṱusavho zhendedzi ḽa maswina e a vha a tshi nga vha e hone.¹⁵

Weanzana, kha ngoho ya tshiṱaṱamennde tsha bono tsha Maambwa a Bivhili ya Afrika ye ra amba nga hayo zwenezwino u amba uri:¹⁶

Volomu ino ... a i dzheneleli kha vhudzivha na zwidodombedzwa zwoṱhe. Yo disendeka kha mvalo dzo dzingindelaho dza kha u tenda kha ṱhuṱhuwedzo khethwa na maanḓa a maňwalwa makhethwa, i ṱoḓa u nea muvhali ndededzi yavhuḓi i vhaleaho nahone i swikeleleaho.

Ha sumbedzi a tshi vhala Esra-Nehemia lwo dzingindelaho na khathihi. U kundelwa nga u topola na u saukanya muhumbulo u re kha Esra-Nehemia, muhumbulo u takalelaho vhathubwa vho vhuyaho huno wa sia nnḓa am haaretz. Hafhu, ha zwi iti thaidzo zwine muvhuso wa vhaPeresia wa zwi ita kha u vhuya ha vhathubwa na zwine vha ita kha u tikedza mbekanyamaitele ya phaṱhululo. Tshawe ndi u ṱanganedza maňwalwa nga nḓila ine a vha ngayo, na zwine Mosala a zwi vhidza "ipfi ḽa Mudzimu ḽo dzumbululwaho."¹⁷

Tsha u fhedzisela, Weanzana u amba uri phaṱhululo ya Afrika i nga si kone u phuletshedza nga nnḓa ha Mudzimu. "Ndi nga zwo zwi tshi tea u dzhielwa nzhele uri bugu i guma nga maipfi, "nkhumbule nga u ntakalela, Mudzimu wanga (13:31; vha sedze hafu 13:14, 22, 29)."¹⁸

Ndi zwa ndeme u sumbedzisa zwithu zwo vhalaho hafha nga athikili ya Weanzana. Tsha u ranga, Mushumo wa Mudzimu kha Esra-Nehemia ndi ufhio? Vhaňwali vha Esra-Nehemia a vha sokou tikedza muhumbulo wa u sia nnḓa am haaretz, vha dovha hafhu vha fhumudza Mudzimu. Nga maňwe maipfi, Mudzimu ha ambi thwii kha Esra-Nehemia. U amba nga kha vhaňwali/Nehemia/Esra. Naho zwo ralo, vhaňwali vha Esra-Nehemia vha ri vhudza nga ha Mudzimu a ne a takalela vhathubwa vho vhuyaho ngeno a sa funi vhathu vha shango. Tsha vhuvhili, Weanzana ha sumbedzi o vhala manwalwa a Esra-Nehemia nga vhusedzi. U nga ha koni u topola kana u lingulula lwo dzingindelaho muhumbulo nga murahu ha khakhathi vhukati ha vhathubwa vho vhuyaho na am haaretz. Tsha vhuraru, mashumisele a Weanzana a Esra-Nehemia a tsikeledza maipfi a am haaretz, nga uri ha topoli kana u saukanya lwo dzingindelaho muhumbulo munwaloni, muhumbulo wo sendamelaho sia ḽithihi, wa sia am haaretz. Tsha vhuna, Weanzana, nga u shumisa ṱhoho ya phaṱhululo kha Esra-Nehemia hu si na u fhambanya mbekanyamaitele ya muhumbulo wa maňwalwa na u topola tshigwada tshi langulaho manwaloni, hu si nga khole, yo topola phaṱhululo sa i yo i no khou rangwaphanḓa nga vhathubwa vho vhuyaho ho siiwa nnda am haaretz. U vhala ho tou raloho ha maňwalwa ndi u sa vha na ndavha na am haaretz. Tsha vhuṱanu, naho Weanzana a tshi ṱaṱa a tshi imelela limethafore ḽa nga murahu ha vhuthubwa sa wone mutheo wa phaṱhululo yawe ya vhugudi ha zwa lutendo, u kondelwa kana u kundelwa u bveledzisa uri Esra na Nehemia vha nga shumiswa hani zwavhuḓi. Tsha vhurathi, Maambwa nga ha Bivhili ya Afrika yo sasaladzwa zwinzhi nga tshiimo tshayo tsha kale kha mafhungo a ngaho u funana nga vha mbeu nthihi. Tsha u fhedzisela, Maambwa nga ha Bivhili ya Afrika a i vhonali i mushumo wa vhoradzipfunzo vha Bivhili wo dzingindelaho, huno i dzhia tshivhumbeo tsha pfunzo/ngudo dza Bivhili nga tshiňwe tshifhinga.

3 Tsatsaladzo ya Maambwa nga ha Bivhili ya Afrika nga Wilie van Heerden

Willie van Heerden¹⁹ u ita mbuno dzo vhalaho nga ha Maambwa a Bivhili ya Afrika, dzine dzi a tea u dovhololwa hafha:

Tsha u ranga, mbeekanyamaitele ya u ita ṱhalutshedzo dza tshiAfrika ya Bivhili i tamba tshipiḓa tshi tevhelaho tsha (Vhukovhela) linwalo ḽa vhuEvangeli ḽa zwa vhugudi ha lutendo. Zwi re ngomu kha dziathikili dzo rangelaho volumu ino zwi khwaṱhisa kuvhonele hokwu. Sa tsumbo, kha marangaphanḓa makateli, muvhalululi²⁰ sa tshipiḓa tsha thendelano yavho, vhashelamulenzhe kha ABC vha ḓo lavhelelwa u ṱanganedza dzangano ḽa vhuEvangeli ḽa tshiṱaṱamennde tsha Afrika tsha lutendo sa ndededzi ya mushumo wavho. "Pfunzo dza Bivhili na dzingoho" dzi tea u shumiswa kha dzingoho dza Afrika. Tshiṱaṱamennde tsha bono ḽa vhugandisi²¹ tshi a ṱalutshedza:

Volomu ino ... a i dzheneleli kha vhudzivha na zwidodombedzwa zwoṱhe. Yo disendeka kha mvalo dzo dzingindelaho dza kha u tenda kha ṱhuṱhuwedzo khethwa na maanḓa a maňwalwa makhethwa, i ṱoḓa u nea muvhali ndededzi yavhuḓi i vhaleaho nahone i swikeleleaho.

Kuhumbulele kwa u tevhela kwa Afrika kwo dovha hafhu kwa dzhiwa nga ṱhalutshedzo ya Habtu ya uri vhuṱali ha Afrika ndi tshibveledzwa tsha tshilidzi tshithihi, i sa vhambedzwi na vhuṱali ha Bivhilini, vhu ne ha tea u pfesesiwa u ya nga ha nzumbululo yo khetheaho.²²

Zwi tea u ṱanganedzwa, hunoha, uri athikili ya Kwame Bediako kha volumu ino yo irwaho "Manwalo sa muṱalutshedzi wa mvelele na matshilele"²³ u sumbedza vhushaka vhuswa vhukati ha Bivhili na mvelele u fhira zwe zwa ambiswa zwone hunwe kha mambwa:

Ri songo sedzesa kha u bvisa maitele u bva Bivhilini ra zwi shumisa kha mvelele... U shumiswa ha manwalo kha mvelele dza Afrika ndi matshimbilele a ongolowaho a u ṱanganya, a vhutshilo u kwama vhutshilo... Manwalo na mvelele zwi nga u ṱanganya zwitendeledzi, zwine nga zwituku zwa vha zwi tshi khou vha na vhukati huthihi sa vhunga ri tshi khou ḓi ṋaṋa u ḓi vhona kha Manwalo ngeno Manwalo a tshi ḓi nana u vhonala sa nganea yashu.

Tsha vhuvhili, nnḓani ha ṱhalutshedzo ya Bediako ya vhushaka vhukati ha manwalo na mvelele, maambwa nga ha dzibugu dza vhuṱali ha sumbedzi nyambedzano ya vhukuma vhukati ha zwithu izwi zwivhili. Kha maambwa, ṱhalutshedzo ya maňwalwa a Bivhili "a amba" na maitele a tshiAfrika, u swika afho hune a vho tou sasaladzeswa, fhedzi kuvhonele kwa tshiAfrika a ku khou fhiwa tshikhala tsha u amba nga ha maňwalwa a Bivhili. U swika afhoha, tshiimo tsho dzingindelaho tshi khou shaea.²⁴

Tsha vhuraru, Van Heerden²⁵ u ṱaṱa uri kuhumbulele kwa ndi vho dzi kudanaho dzo sumbedziswa kha ṱhalutshedzo dza maňwalwa o fhambanaho. Kha ḽiňwe sia, kha maambwa awe a Mirero 2:1-4, Habtu²⁶ u ṋea kumbulele kwa ngoho ku dzhiaho murango wakwo kha Nzumbululo, ku re na mafhungo o imaho ngauri (maipfi) a nembelelaho kha sisiteme ya khwinesa, ine ya vha pfunzo yo ṱanganedzwaho.²⁷Van Heereden²⁸ u ṱaṱa uri kuhumbulele hokwu ku lamba maitele a (vhukovhela). Kha ḽiňwe sia, Habtu ha lingedzi u ṱanganya u sa tshimbidzana zwavhuḓi maňwalwani a bugu ya Yobo, ngauri, sa zwe a ambisa zwone,²⁹ kha maAfrika "a hu na ṱhoḓea ya u kombetshedza u tshimbidzana zwavhuḓi" vhukati ha zwipiḓa zwo fhambanaho zwa bugu ya Bivhili.

Tsha vhuna, Van Heerden u vhona uri ṱhalutshedzo ya maambwa a Bivhili ya Afrika nga bugu ya Mirero yo taňwa nga u sumbedzisa hu akhamadzaho ha kuhumbulele kwa tshiAfrika - ṱhamusi ngauri a hu na ṱhoḓea ya u ṱalutshedza u livhanya ha bugu ino na dzingoho dza Afrika. Habtu³⁰ zwavhuḓivhuḓi u ṱalutshedza uri maAfrika a ḓi pfa e hayani vha dovha vha vha kule musi vha tshi vhala bugu ya Mirero: hayani ngauri mirero ndi zwithu zwa lifhasi loṱhe kha mvelele na zwitshavhani zwo fhambanaho, nga maanḓa zwitshavha zwa maitele a tshikale sa tshiAfrika tsha tshikale nga milayo minzhi ya mirero kha nyambo dzavho; ngeno vhe kule, ngauri ri khou tshila kha zwifhinga na mvelele dzo fhambanaho.³¹

Habtu³² u shumisa khanedzano i vhangulaho dzangalelo a tshi lingedza u khwaṱhisedza ndeme ya mirero ya Afrika matshiloni a vhaKhiresite vha Afrika ngeno a tshi i fhambanya na mirero ya Bivhilini. Uri mirero ya Afrika ndi tshibveledzwa tsha tshilidzi tshithihi tsho newaho vhathu nga u angaredza. U ya ngae mutsindo wa mulaedza wa milayo yoṱhe ya mirero ndi u tshila nga vhuṱali kha kuhumbulele kune ra ḓi wana ri kha kwo, ngeno mirero ya bivhilini yo nekedzwa nga kuhumbulele kwa maňwalwa ngauralo, kha kuhumbulele kwa nzumbululo yo khetheaho ye Mudzimu a nekedza vhathu. Uri, vhutali ha Bivhili, vhu nga si pfesesiwe zwavhuḓi arali ri sa vhu ledzanyi na vhushaka ha mulanga vhukati ha Mudzimu na vhathu vhawe. Kha heyi nyimele, kuhumbulele kwa kale kwa vhuevangeli ku konisa Habtu u fha ndeme kha mulayo wa vhutali ha divhazwakale yawe ya tshiAfrika, ngeno nga tshifhinga tshenetsho tshithihi a tshi vhea tshivhumbeo tshawe tsha vhugudi ha lutendo tsho tou ralo.

 

C BIVHILI YA AFRIKANA

1 Zwi re ngomu ha Maambwa

Bivhili ya Afrikana yo gandiswa nga vhugandisi ha Fortress nga 2010.³³ Ina zwiteňwa zwo vhalaho. Tsha u thoma tshi pfi U Vhala Bivhili ya VhaHevheru tshi shumanaho na zwithu zwi ngaho mbuno dza bugu na zwiňwevho. Tshiteňwa tsha vhuvhili ndi Bivhili ya VhaHevheru tshi sedzesaho kha mulayo (Torah). Tshiteňwa tsha vhuraru tshi shumana na vhaPorofita. Tsha vhuna tshi fhedzisela nga u shumana na u ňwala tsha amba nga ha zwa manwalo a vhuDeuterokanonika na Pseudepigirafi, tshitenwa tshine, zwi songo lavhelelwa, tsha vha tshi siho kha Maambwa a Bivhili ya Afrika.

Bivhili ya Afrikana i na muvhalululi nyangaredzi muthihi, vhavhalululi vhaňwe vha sumbe na vhashelamulenzhe vha furaru-sumbe (37).

U fhambana na Maambwa a Bivhili ya Afrika o ňwalwaho nga vhoradzipfunzo u bva Afrika, vhashelamulenzhe na vhavhalululi vha Bivhili ya Afrikana i katela vhoradzipfunzo vha bvaho Afrika na vho pfuluwaho u bva Afrika.³⁴ Hugh Page, u bva kha Bivhili ya Afrikana, u ri ṱalutshedza uri a si maambwa a maňwalo.³⁵ Nga u fhambanya, ndi zwine a zwi vhidza "zwi dzhenelelaho maňwalo. Athikili ya yo i ḓisa u vinyuwa ho dzingindelaho nahone hu ḓivhonadzaho kha bugu dze dza fhiwa tshiimo tshikhethwa nga vhavhali vha vhaYuda na vhaKhiresite."³⁶ Ino ndi yone phambano khulwanesa ya u ranga vhukati ha Maambwa a Bivhili ya Afrika na Bivhili ya Afrikana.

U ya phanḓa u fhambana na Maambwa a Bivhili ya Afrika, Page u ṱalutshedza uri "dziathikilia a dzi ṱodi u vha 'ipfi ḽa u fhedzisela' kha uri zwiko zwa u thoma zwine zwa 'ambedzana' na dzo zwa tea u pfesesiwa ngaho."³⁷

U fhambana na Maambwa a Bivhili ya Afrika, i ne tshiṱaṱamennde tsha hone tsha bono tsha dzivhisa nyambedzano yo dzingindelaho na maňwalwa a bivhili, nḓila yo shumiswaho kha Bivhili ya Afrikana i ṱuṱuwedza "u ambedzana hu bveledzaho na dzinḓila dzo dzingindelaho."³⁸ Sa zwine Page a zwi pendela zwavhuḓi, hoṱhe, kha Bivhili ya Afrikana "i lingedza u shumisa zwiko zwa mifudafuda zwa tshenzhemo, vhuňwali, vhutsila, na zwishumiswa u bva Afrika na kha avho vhapfuluwi vha Afrika lifhasi loṱhe sa tombo litanwa kha uvhala, u vinyuwa kha, u vhudzisesa, u kuvhatedza na - tshiňwe tshifhinga - u sedza na nga murahu ha bivhili kha vhutshilo ha Afrikana."³⁹

U ḓadzisa, a tshi zwi vhea khagala uri Bivhili ya Afrikana a yo ngo tea u vhonwa sa iňwe Bivhili, i ne maanḓa a yo a vha nṱha ha tsatsaladzo dza vhathu, Page u ṱalutshedza uri "vhavhalululi vha volumu ino vha imela u bvela phanḓa, hu si phendelo, ya nyambedzano dzi bvelaho phanḓa nga ha Bivhili na vhutshilo ha Afrikana."⁴⁰

Tsha u fhedzisela, u fhambana na Maambwa a Bivhili ya Afrika, i ne, ya nga a i na ndavha na u lugisa zwithu zwenezwo sa u funana nga mbeu nthihi, Page u ṱalutshedza uri vhashelamulenzhe kha Bivhili ya Afrikana "vho humbelwa u vha na ndavha na zwithu zwo vhalaho kha u lugisela tholokanyo dzavho: muvhono wa vhugudi ha lutendo na khaedu dza mvelele dzi wanalaho ngomu bivhilini; matshilo, mvelele, na maitele a lutendo a muthu a davhukaho Afrika a tshilaho u mona na shango; na fhethu ha ṱhangano na u liana hu ne ha vha hone Bivhilini (zwo pfeseswaho sa manwalo) na vhavhali vha ano maḓuvha."⁴¹

Zwithu zwo vhalaho zwo thusedza kha nungo dza Bivhili ya Afrikana. Tsha u ranga ho vha ṱhoḓea ya u dzhiela nṱha ha u tswonzwiwa ha kuhumbulele na maitele a mvelele.⁴² Tshithu tsha vhuvhili ndi u divhofha kha u vhonala zwi khagala kha vhavhali ha fhethu ha maitele a Afrikana hune vhashelamulenzhe vha khou ita mishumo yavho ya ṱhalutshedzo ya Bivhili khathihi na izwo zwithu zwihulwane zwe zwa thusa kha u vhumba mbekanyamaitele sa vhavhali.⁴³ Tsha vhuraru ndi thendelano i ne tombo ḽi tanwa ḽa Afrikana zwine zwa vha muthu, na zwiko zwi disaho mafhande mahulwane a tshenzhemo dza vhutshilo na luvhande lwa mvelele zwi tea u fhiwa vhurangi fhethu ha u dzhenelela ha ṱhalutshedzelo.⁴⁴ Tsha vhuṋa ndi dzangalelo ḽa u ḓisa mawanwa avho nga nḓila i tshimbidzanaho na nyambedzano na u fhaṱwa ha zwitshavha zwi ṱanganedzanaho, zwi vhofhololanaho kha vhuḓilangi ha u Thoma (na ha Vhuvhili) ha vhavhali.⁴⁵ Tshithu tsha u fhedzisela ndi uri u vhambadzwa na u phadaladzwa ha Bivhili dza Afrikana hu tea u vha na vhundeme ha zwitshavha zwa Afrikana ḽifhasini zwine vha ṱoḓa na zwine vha tea u vha zwone lwo fhelelaho.⁴⁶

2 Esra na Nehemia

Herbert Marbury o ňwala mushumo nga ha Esra-Nehemia kha Bivhili ya Afrikana. U fhambana na Nupanga Weanzana wa Maambwa a Bivhili ya Afrika, Herbert Marbury wa Bivhili ya Afrikana u a zwi divha uri mutoololi wa Esra-Nehemia u bveledza vhoṱhe Esra na Nehemia sa "zwivhumbeo zwa vhugwena." U a zwi divha hafhu uri Esra na Nehemia vho vha vhe vha ofisiri vha muvhuso vhe vha vha vhe na khare ya fhulufhelo (Ezra 7:11-26; Neh. 1:11-2:8).⁴⁷

Ngauralo Marbury u ṱaṱa,

U fhira afho, maanḓalanga a Peresia vho shumisa dzithemmbele na kuhumbulele kwavho kwa vhurereli sa yone nḓila ya u sedzulusa mitengo na u ḓisa mulalo vhathuni vhapo u fhira kha mmbi. Nga fhasi ha maanḓa a u tsikeledza, vhutsila vhu wanalaho kha bugu dza Esra na Nehemia vhu dzhia ṱhalutshedzo ntswa. Vhutsila uho, ho bveledzwa kha kuhumbulele kwa muvhuso, vhu shumisa zwoṱhe u tsimba u ṱanganedza u itela u minula maanḓa a muvhuso.⁴⁸

U ḓivha ha Marbury nga ha zwe ndango ya muvhuso ya ita kha Esra na Nehemia nga ha mbekanyamushumo ya phaṱhululo, zwi mukonisa uri a vhale na u ṱalutshedza maňwalwa lwo dzingindelaho, hu ne ha vha uri ha so kou ṱanganedza zwikhoḓo nga mutoololi/muňwali nga ha Esra na Nehemia sa dzingwena - sa ipfi ḽa Mudzimu.

U ya phanḓa, u fhambana na Weanzana we a ṱanganedza nḓila ya maitele a kale a u iledzwa ha u malelana kha Esra-Nehemia. Marbury u a sengulusesa nḓila ya Esra na Nehemia kha u malelana. U vhona uri vhoshandukaho vha ṱoḓa ṱhalano nnzhi zwi khaukanyaho zwitshavha u bva kha avho vhe vha vhidzwa "vhathu vha shango" (Esra 9:1-4, 10; Neh 13). U lila uri "ṱhalano dzi ḓisa dzhenuwo kha tshitshavha dza ṱhukhukanya mita."⁴⁹

Marbury u ṱaṱa hafhu uri tshanduko nga Esra na Nehemia dzo bveledzwa nga vhutsila ho fhambanaho (Esra 9-10; Neh 10, 13), vhu shumisaho maimo a u tsimba na u ṱanganedza u miṋula ndango ya muvhuso. Marbury u ṱaṱa uri hafhu ho vhu vhutsila "ndi u sa fushea na u levha ngeno zwi re ngomu kha ho zwi tshi thithisa, zwa sia muvhali nga mbudziso dzi si na phindulo."⁵⁰ U bvela phanḓa nga u vhudzisa mbudziso dzi si gathi nga ha vhutsila uhu:

Uri Esra na Nehemia vho vha vho ḓiimisela u takadza vhuhosi ha Peresia u fhira vhathu? Uri vho vha vha tshi khou takalela u ita zwo khakheaho nga u tsikeledza ha Peresia? Tshanduko dza vho dzo phuletshedza fhedzi kha u sika pfudzungule dza mirafho nga u imedzanya miraḓo i si na nungo ya tshitshavha tsha Yerusalema na itsho tshi si na nungo tshoṱhe tsha "vhathu vha shango"? Kana tshanduko dzavho, naho dzi na thaidzo, dzo vha dzone nḓila dzi dzoṱhe dza u vhona uri tshitshavha tsha vho tshi ḓo ponya nga dzo?⁵¹

Marbury u bvela phanḓa na u disa kuhumbulele kwa tshiAmerika kwa Esra-Nehemia. U ya ngae, ndima dza u fhedzisela dza Esra na Nehemia dzi bvela phanḓa na u tutusa mafhungo a ndeme nga zwitshavha zwo pwanyeledzwaho kha u kakarika hazwo u lwa na u tsikeledzwa. Marbury u amba uri thembuluwo ya ṱhalutshedzo ya Bivhili u ya kha vhutsila ha thangelanndwa United States hu netshedza ṱhaluso yo pfumaho ya vhutsila kha Esra na Nehemia.⁵² U ṱalutshedza uri maAmerika vha maAfrika vho farwaho vhupulini vha pfesesa ndeme ya zwa polotikki dza vhutsila ha thanganyo ya ṱhalutshedzo. U fha tsumbo ya luimbo "ṋembelela fhasi, gariki yavhuḓi," dzo imbwaho kha tsiňwa dza thangelanndwa tshipembe hoṱhe.⁵³

U ya ngae, vhutsila uho vhu ṱanganedza u tsikeledzwa ha vhupuli. Ho tendela vha ita vhupuli u shelamulenzhe kha ngano dza u hanedza nga dziphuli kha nyimele dzavho dza matshilisano. Tshigwada tsha vha ita vhupuli vha vha tshena vho pfa maAmerika vha maAfrika vha tshi khou imba luimbo ulwu nga matsheloni a dziSwondaha nga dzi bulatsho na nga masiari masimuni.⁵⁴

Marbury u dovha hafhu a ṱalutshedza uri vhutsila ha mufhambanyi Esra 9-10 na Neh 10-13 zwi ḓi nga ṱhanganyo ya ṱhalutshedzo. Sa "ṋembelela fhasi, gariki yavhuḓi," ya tshimuya, u ṱaṱa, vhutsila ha Esra na Nehemia vhu ḓi bva kha kuhumbulele kwa u tsikeledza. Judea ho tambula fhasi ha muvhuso wa Peresia we wa vha u na tshituhu u fana na u ḽa wa vhaAsiria na vhaBabiloni phanḓa havho kana u ḽa wa maGerika na maRoma vhe vha vha tevhela.⁵⁵

Kha mbonalelo ya mvelele ya poḽotiki ya vunḓu, Esra na Nehemia vhone vhane vha amba nga huvhili nga u ḓiimisela u miṋula. Ngauralo, u ya nga Marbury, hafha, ri wana tshivhumbeo tshi shumiseaho tsha thalutshedzo ya Bivhili tsha u vhala tshipiḓa hetshi tsha nyito dza Esra na Nehemia mushumoni kha vhutsila ha muamba nga huvhili Booker T. Washington.⁵⁶

U ambela hawe ha lushaka ho nwelelaho ha pfunzo ya zwa nḓowetshumo na ndingo dza zwa vhubindudzi ha maAmerika vha maAfrika zwo wana thikedzo ya kale na vhatshena vho diimisaho nga vhoṱhe nga u fana. U fana na vhutsini ha Ezra na Nehemiah kha vhuhosi ha Peresia, khanedzo ya Washington yo mufha u ḓivhea ha u ranga ha tshiṱuhu tsha vhupuli ha America na dzikhakhathi dzine vhatshena vha tshipembe vha nga kona u ita kha vharema nga tshiṱuhu.⁵⁷

Marbury u ṱaṱa uri u dzhenisa maanḓa haya mavhili, vhubindudzi na nḓowetshumo, Washington u kholwa uri maAfrika vha Amerika vha nga kona u fhaṱa mutheo wa ikonomi u ne ngawo vha ḓo kona u tambadza maga a re tshitshavhani na kha matshilisano. Sa Washington, Marbury u ṱaṱa uri, Esra na Nehemia vho tutuwa vhe tshivhindini tsha matshimbidzele a muvhuso. Ṱhamusi nga vhutsini na vhuhosi zwo vha thivhela u sasaladza muvhuso wa Peresia. Hu si izwo, Esra u amba nga maanḓa a muvhuso sa wo dodzwaho nga vhukhethwa (Esra 9:8-9; Neh 9:35-37). Nga tshifhinga tshenetsho tshithihi, Nehemia, nga nnḓa ha vhudipulomati ha mivhuso, o mvumvusa vhaofisiri vha muvhuso na miraḓo ya tshitshavha tshawe ṱafulani yawe (Neh 5:14-17).⁵⁸

U fana na Esra na Nehemia, Washington u lusa u bveledza vhutshilo na matshilisano tshitshavhani tshawe a sa vukululi maanḓa a u tsikeledza vhe vha nyaga u zwi phumula.⁵⁹ Washington o vha a si tshe na vhushaka na kuhumbulele kwa u ṱanganedza ngeno Esra na Nehemia vho takalela u fhambana vha tshi itela kwone kune. Washington, sa Esra na Nehemia, o kona u shumisa vhutsila ha u ṱanganedza na u tsimba u minula maanḓa a u tsikeledza. Zwi khagala uri tshipitshi tshawe tsha u ṱanganedza tsho mu wanisa masheleni u bva kha vhatshena vho pfumaho, vho ḓiimisaho nga vhoṱhe, vha ṋeaho vha fhambanyaho nga u fana.⁶⁰

U ya nga ha Marbury, magumoni, mushumo wa Washington na vhutsila nga vhashanduki vho kona u swikelela maṱhakheni, hu si uri a vho ngo ita khakhathi dzi sa lugisei. Kha ňwahadana wa vhu fumi-tahe maAfrika vha Amerika, mbekanyamushumo ya Washington zwo amba u ṱutshela mbofholowo ya tshitshavha, ngeno hunwe-vho zwo amba u ṱutshela tshirunzi tsha vhuthu na u ṱanganedza tshidzulapo tsha vhuvhili. Kha vhuthihi ha Yerusalema, muthu a nga kona fhedzi u ṱalutshedza zwi sa ambei dzhenuwo ḽa ṱhalano nnzhi na khakhathi dzo itwaho nga u shavhisa vhafumakadzi na vhana.⁶¹ Khathihi fhedzi, mushumo na tshipitshi tsha Washington na vhutsila na mushumo wa vhashanduki vha bivhilini zwi na zwinzhi zwine zwa nga funza zwitshavha zwo pwanyeledzwaho zwa zwino zwo ḓi dzhenisaho kha u kakarika ha mbofholowo ya zwone zwine. Zwoṱhe zwi khwaṱhisa u kakarika u itela tshirunzi tsha vhuthu u lwa na u tsikeledzwa. Ngeno vhoṱhe vha tshi kaidza kha u litshedzela kha u kakarikela mbofholowo, zwi ḓo wana u tsikeledzwa nga u kakarika honoho.⁶²

 

D MUSHUMO WA ṰHALUTSHEDZO DZA BIVHILI DZA TSHIAFRIKA KHA U VHALA MAŇWALWA A BIVHILI

Ndi zwa ndeme u dzhiela nzhele uri Maambwa a Bivhili ya Afrika na Bivhili ya Afrikana a dzi nga iti mbilo ya uri dzi shuma u bva kha kuvhonele ku si na kuhumbulele. Ngauralo hu na masiandaitwa mana hafha kha mishumo ya kuṱalutshedzele kwa tshiAfrika kwa Bivhili. Tsha u ranga, ṱhalutshedzo dza Bivhili dzi tea u bvela phanḓa na u kaidza u sa vhala nga u dzingindela hunwe na hunwe ha maňwalwa a Bivhili (u fana na izwo zwi re kha Maambwa a Bivhili ya Afrika).⁶³ Nga u vhala hu songo dzingindelaho, ri amba nga u vhala hunwe na hunwe ha Bivhili hu ne hu sa dzhenelele, nga nḓila yo dzivhaho, na maňwalwa. U vhala hunwe na hunwe ha maňwalwa a Bivhili hu nga hu bvela phanḓa na u pwanyeledza na u vhetshela thungo vhashai na avho vho tsikeledzwaho nga u dzudzanya maňwalwa a Bivhili sa "ipfi ḽo dzumbululwaho ḽa Mudzimu"⁶⁴ Nṱhani ha u maanḓafhadza vhatuku na avho vho tsikeledzwaho, u vhala hu songo dzingindelaho ha maňwalwa hu vha bvula maanḓa na u vha kula nungo. Sa zwe Farisani⁶⁵ a sumbedzisa zwone, u vhala tswii ha Esra-Nehemia i mbo ḓi tikedza kuhumbulele ku re kha Esra-Nehemia, kha u bveledza vhathubwa vho vhuyaho sa vhalsiraele vha vhukuma vha teaho u ranga phanḓa phatululo na u vusuludza nga murahu ha vhuthubwa ha Palestina, ho siiwa nnda am Haaretz, vho bveledzwaho sa "maswina" na "vhasili." Kha ngudo dzenedzo, Farisani u bvela phanḓa na u sumbedza u vhala honoho hu songo dzingindelaho ha Esra-Nehemia uri hu bvela phanḓa kuhumbulele kwa u vhea thungo, sia nnda na u tsikeledza am Haaretz kha u shelamulenzhe hunwe na hunwe, kha u vusuludza na phaṱululo nga murahu ha vhuthubwa ha Palestina. U sa vhala nga u dzingindela uho hu khombo, huno a hu ngo tea u siiwa hu songo itelwa khaedu. Tsha vhuvhili, ṱhalutshedzo dza Bivhili ya tshiAfrika dzi tea u bvela phanḓa, na u vhala maňwalwa maňwe a Bivhili (sa maňwalwa a Esra-Nehemia) "u lwa na mbeu." U vhala uho hu nga ri thusa u wanulula ha vhuthogwa ha maAfrika sa zwe ha ita kha u wanulula maipfi a am Haaretz e a vha o pwanyeledzwaho kha Esra-Nehemia.

Tsha vhuraru, Bivhili ya Afrikana i ri humbudza nga ha ndeme ya u shumisa tshenzhemo ya vharema, divhazwakale, vhurendi, muzika na zwiňwevho u ṱuṱuwedza nyambedzano yo dzingindelaho vhukati ha maňwalwa a bivhili na kuhumbulele kwashu kwa tshiAfrika. Kha iyi nyimele, a ri tei u shavhela kule, sa zwi itwaho nga Maambwa a Bivhili ya Afrika, nga u amba nga Yesu wa murema, a fanaho na rine, a tambulaho na rine a ri ṱuṱuwedzaho u lwa na u siiwa nnda na u tsikeledzwa hashu nga muvhuso u vhonalaho na u sa vhonali zwitshavhani zwashu, lushaka, zwiimiswa zwa vhugudi ha lutendo na zwiňwevho.

Tsha vhuṋa, u fhambana na Bivhili ya Afrika, Maambwa a Bivhili ya Afrika a i vhali maňwalwa a Esra-Nehemia nga nḓila yo dzingindelaho. Vhaṱalutshedzi vha Bivhili vha ḓo tea u shumisa ṱhalutshedzo dzi tsimbaho kha u vhala maňwalwa a Bivhili a pwanyeledzaho kana a siaho nnḓa zwiňwe zwipiḓa zwa tshitshavha. Sa zwe Anderson⁶⁶ a zwi ambisa zwone zwavhuḓi, ṱhalutshedzo ya u tsimba, i ṱoḓa uri ri vhudzise uri u iledzwa ha u malelana ndi yone nḓila i yoṱhe ya tshibivhili ya u shumana na "vhaňwe." Nga hu fanaho, u vhonadzwa ha Mudzimu hu tshi todwa u fhambanywa honoho ho vha hone u vhonadzwa hu hoṱhe ha tshibivhili ha Mudzimu. Dziňwe nḓila kha Bivhili ya tshiHevheru dzine dza tendela vhasili vha tshi ṱanganyiswa dzi hone.⁶⁷ Hafhu, vhunzani ha Mudzimu vhu ombedzelaho u funa, tshilidzi, na vhushaka vhukhethwa ha vhudziki, u fhirisa u vhusa, u kola, na u shonedza zwo ambiwaho kha Esra, dzi na "khonadzeo dza vhukuma dza tshanduko."⁶⁸

 

MUTEVHO WA ZWIKO

Adeyemo, Tokunboh. Africa Bible Commentary. Nairobi: Word Alive Publishers, 2006.         [ Links ]

Anderson, Cheryl B. "Reflections in an Interethnic/racial Era on Interethnic/racial Marriage in Ezra." Pages 47-64 in They Were All Together in One Place?: Toward Minority Biblical Criticism. Edited by Randall C. Bailey; Tat-Siong B. Liew; Fernando F. Segovia. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2009.         [ Links ]

Bediako, Kwame. "Scripture as the Interpreter of Culture and Tradition." Pages 3-4 in Africa Bible Commentary. Edited by Tokunboh Adeyemo. Nairobi: Word Alive Publishers, 2006.         [ Links ]

Farisani, Elelwani B. "The Use of Ezra-Nehemiah in a Quest for an African Theology of Reconstruction." Journal of Theology for Southern Africa 116 (2003): 27-50.         [ Links ]

____. "Kuhumbulele, Ḓivhazwakale na Mahumbulwa a Ṱhalutshedzelo: U Saukanya ho Dzhenelelaho ha 1 Dzikhosi 21:1-16 Bivhilini ya Tshivenḓa." Old Testament Essay 23/3 (2010): 497-626.         [ Links ]

____. "U shumisa Nyambo Dzapo dza Afrika kha u Gudisa na u Guda Tshihevheru tsha Bivhilini." Old Testament Essays 25/3 (2012): 500-517.         [ Links ]

Habtu, Tewoldemedhin. "Job." Pages 571-604 in Africa Bible Commentary. Edited by Tokunboh Adeyemo. Nairobi: Word Alive Publishers, 2006.         [ Links ]

____. "Proverbs." Pages 747-786 in Africa Bible Commentary. Edited by Tokunboh Adeyemo/ Nairobi: Word Alive Publishers, 2006.         [ Links ]

Marbury, Herbert. "Ezra and Nehemiah." Pages 280-285 in The Africana Bible: Reading Israel's Scriptures from Africa and the African Diaspora. Edited by Hugh R. Page. Minneapolis: Fortress Press, 2010.         [ Links ]

Mosala, Itumeleng J. Biblical Hermeneutics and Black Theology in South Africa, (Grand Rapids, Mich.: W. B. Eerdmans Publishing Company, 1989).         [ Links ]

Smith-Christopher, Daniel L., "The Mixed Marriage Crisis in Ezra 9-10 and Nehemiah 13: A Study of the Sociology of the Post-Exilic Judaean Community" in Second Temple Studies 2: Temple Community in the Persian Period (Eds. Tamara C. Eskenazi and Kent H. Richards, Sheffield.: Sheffield Academic Press, 1996), 243-265.         [ Links ]

Page, Hugh R. The Africana Bible: Reading Israel's scriptures from Afrika and the Afrikan Diaspora, (Minneapolis: Fortress Press, 2010).         [ Links ]

Turaki, Yusufu. "Secularism and Materialism." Page 791 in Africa Bible Commentary. Edited by Tokunboh Adeyemo. Nairobi: Word Alive Publishers, 2006.         [ Links ]

Van Heerden, Willie. "The Africa Bible Commentary: Africanising the Interpretation of the Bible." Paper presented at the OTSSA Annual Meeting, University of South Africa, Pretoria, September 2006.         [ Links ]

Weanzana, Nupanga. "Ezra." Pages 531-542 in Africa Bible Commentary. Edited by Tokunboh Adeyemo. Nairobi: Word Alive Publishers, 2006.         [ Links ]

____. "Nehemiah." Pages 542-558 in Africa Bible Commentary. Edited by Tokunboh Adeyemo. Nairobi: Word Alive Publishers, 2006.         [ Links ]

 

 

Correspondence:
Prof. Elelwani B. Farisani
Department of Biblical and Ancient Studies
University of South Africa
P O Box 392
UNISA, 0003
Email: fariseb@unisa.ac.za

 

 

2 Tokunboh Adeyemo, Africa Bible Commentary (Nairobi: Word Alive Publishers, 2006), x.
3 Adeyemo, Africa Bible Commentary, x.
4 Adeyemo, Africa Bible Commentary, x.
5 Adeyemo, Africa Bible Commentary, x.
6 Adeyemo, Africa Bible Commentary, x.
7 FACULTÉ DE THÉOLOGIE ÉVANGÉLIQUE DE BANGUI (FATEB)
8 Nupanga Weanzana, "Ezra," in Africa Bible Commentary (ed. Tokunboh Adeyemo; Nairobi: Word Alive Publishers, 2006), 531-542; Nupanga Weanzana, "Nehemiah," in Africa Bible Commentary (ed. Tokunboh Adeyemo; Nairobi: Word Alive Publishers, 2006), 542-558.
9 Weanzana, "Ezra," 532.
10 Weanzana, "Ezra," 532.
11 Weanzana, "Ezra," 532.
12 Weanzana, "Ezra," 532.
13 Weanzana, "Ezra," 532.
14 Weanzana, "Ezra," 532.
15 Weanzana, "Nehemiah," 558.
16 Adeyemo, Africa Bible Commentary, x.
17 Itumeleng Mosala, Biblical Hermeneutics and Black Theology in South Africa (Grand Rapids, Mich.: W. B. Eerdmans Publishing Company, 1989), 50.
18 Weanzana, "Nehemiah," 558.
19 Willie van Heerden, "The Africa Bible Commentary: Africanising the Interpretation of the Bible," (paper presented at the OTSSA Annual Meeting, University of South Africa, Pretoria, September 2006), 1-18.
20 Adeyemo, Africa Bible Commentary, ix.
21 Adeyemo, Africa Bible Commentary, x.
22 Tewoldemedhin Habtu,"Proverbs" in Africa Bible Commentary (ed. Tokunboh Adeyemo; Nairobi: Word Alive Publishers, 2006), 747.
23 Kwame Bediako, "Scripture as the Interpreter of Culture and Tradition," in Africa Bible Commentary (ed. Tokunboh Adeyemo; Nairobi: Word Alive Publishers, 2006), 4.
24 Van Heerden, "Africa Bible Commentary," 16ff.
25 Van Heerden, "Africa Bible Commentary," 16ff.
26 Habtu,"Proverbs," 751.
27 Yusufu Turaki,"Secularism and Materialism,יי in Africa Bible Commentary (ed. Tokunboh Adeyemo; Nairobi: Word Alive Publishers, 2006), 791.
28 Van Heerden, "Africa Bible Commentary," 16ff.
29 Tewoldemedhin Habtu, "Job," in Africa Bible Commentary (ed. Tokunboh Adeyemo; Nairobi: Word Alive Publishers, 2006), 582.
30 Habtu, "Proverbs," 747.
31 Van Heerden, "Africa Bible Commentary," 16ff.
32 Habtu, "Proverbs," 747.
33 Page, Hugh R., The Africana Bible: Reading Israel's Scriptures from Africa and the African Diaspora (Minneapolis: Fortress Press, 2010).
34 Page, The Africana Bible, 3.
35 Page, The Africana Bible, 3.
36 Page, The Africana Bible, 3.
37 Page, The Africana Bible, 3.
38 Page, The Africana Bible, 4.
39 Page, The Africana Bible, 4.
40 Page, The Africana Bible, 4.
41 Page, The Africana Bible, 6.
42 Page, The Africana Bible, 7.
43 Page, The Africana Bible, 7.
44 Page, The Africana Bible, 7.
45 Page, The Africana Bible, 7.
46 Page, The Africana Bible, 7.
47 Herbert Marbury, "Ezra and Nehemiah," in The Africana Bible: Reading Israel's Scriptures from Africa and the African Diaspora (ed. Hugh R. Page; Minneapolis: Fortress Press, 2010), 280.
48 Marbury, "Ezra and Nehemiah,282".
49 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"280 .
50 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"282 .
51 Marbury, "Ezra and Nehemiah," 281.
52 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"281 .
53 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"281 .
54 Marbury, "Ezra and Nehemiah," 281.
55 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"282 .
56 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"283 .
57 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"283 ff.
58 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"283 ff.
59 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"283-285 .
60 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"283 ff.
61 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"283 ff.
62 Marbury, "Ezra and Nehemiah,"283 ff.
63 Elelwani B. Farisani, "The Use of Ezra-Nehemiah in a Quest for an African Theology of Reconstruction," JTSA 116 (2003): 27-50; Elelwani B. Farisani, "Kuhumbulele, Ḓivhazwakale na Mahumbulwa a Ṱhalutshedzelo: U Saukanya ho Dzhenelelaho ha 1 Dzikhosi 21:1-16 Bivhilini ya Tshivenḓa," OTE 23/3 (2010): 497-626; Elelwani B. Farisani, "U shumisa Nyambo Dzapo dza Afrika kha u Gudisa na u Guda Tshihevheru tsha Bivhilini,ייOTE 25/3 (2012): 500-517.
64 Mosala, Biblical Hermeneutics, 50.
65 Farisani, "Use of Ezra-Nehemiah ," 27-50; Farisani, "Kuhumbulele," 497-626; Farisani, "U shumisa," 500-517.
66 Cheryl B. Anderson, "Reflections in an Interethnic/racial Era on Interethnic/racial Marriage in Ezra," in They Were All Together in One Place?: Toward Minority Biblical Criticism (ed. Randall C. Bailey; Tat-Siong B. Liew; Fernando F. Segovia; Atlanta: Society of Biblical Literature, 2009), 61.
67 Daniel L. Smith-Christopher, "The Mixed Marriage Crisis in Ezra 9-10 and Nehemiah 13: A Study of the Sociology of the Post-Exilic Judaean Community," in Temple Community in the Persian Period (vol. 2 of Second Temple Studies (ed. Tamara C. Eskenazi and Kent H. Richards; Sheffield: Sheffield Academic Press, 1996), 117ff.
68 Anderson, "Reflections," 61.