"Ons is nie so nie": Vryheid van spraak en die ontkenning van rassisme in die Afrikaanse pers

 

We're not all like that: Freedom of speech and the denial of racism

 

 

Herman Wasserman

Departement Joernalistiek. Universiteit van Sheffield, Verenigde Koninkryk en Universiteit van Stellenbosch h.j.wasserman@sheffield.ac.uk

 

 

---

ABSTRACT

Die Afrikaanse nuusmedia, wat tydens apartheid grootliks as ondersteunende instellings vir apartheid gedien het, moes met die wending ná demokrasie aansienlike herposisionering ondergaan om aan te pas by die veranderende demokratiese politieke en sosiale omgewing. Hierdie verskuiwing het gepaard gegaan met 'n liberale konsensus in die nuusmedia in die algemeen waarvolgens daar in etiese kodes en professionale raamwerke sterk klem gelê is op individuele regte, onafhanklikheid van die media en vryheid van spraak. Gepaard hiermee het gegaan 'n poging van die Afrikaanse media om die lojaliteit van hoofsaaklik wit Afrikaanse lesers te balanseer met erkenning van die nuwe politieke magstrukture in die land. Hierdie normatiewe raamwerk het 'n invloed uitgeoefen op die manier waarop kulturele identiteit gekonstrueer is in nuusdiskoerse, naamlik as gekoppel aan individuele regte, vryheid van uitdrukking en gesitueer in 'n vryemark-verbruikersamelewing eerder as binne groepsverband. 'n Onlangse voorbeeld van 'n nuusdiskoers waaruit die Afrikaanse media se hantering van hierdie beginsels na vore kom, is die dekking van die insident op die kampus van die Universiteit van die Vrystaat waar studente 'n video gemaak het van 'n rassistiese inlywingsritueel.
Hierdie artikel poog om deur middel van 'n oorsigtelike ontginning van redaksionele kommentaar van geselekteerde Afrikaanse nuusmedia op die insident aan te dui hoe die gebeurtenis geïnterpreteer en aangebied is in terme van 'n raamwerk waarvolgens rassisme grootliks aangebied is as 'n individuele vergryp eerder as 'n sistemiese en histories-ingegewe probleem.

Trefwoorde: Afrikaanse media, etiese kodes, nuusmedia, kulturele identiteit, liberale konsensus, normatiewe raamwerk, rassisme, Reitz-vier, rassistiese video, Universiteit van die Vrystaat, vryheid van spraak

---

ABSTRACT

The Afrikaans news media, who during the apartheid years largely served as legitimising institutions for apartheid, had to undergo significant repositioning to adapt to the changing democratic political and social environment after apartheid. This repositioning coincided with a liberal consensus in the news media in general, according to which individual rights, independence of the media, and freedom of speech were emphasised. At the same time, the Afrikaans media attempted to retain the loyalty of primarily white Afrikaans readers while having to acknowledge the new majority government in the country and to orientate itself in relation to the new centres of political power. This normative framework influenced the way in which cultural identity was constructed in news discourses, namely linked to individual rights, freedom of expression, and situated in a freemarket society. A recent example of a news discourse that brings to light the Afrikaans media's understanding of these normative values, is the coverage that was given to an incident on the campus of the University of the Free State where students filmed a racist ritual to initiate cleaning staff at a university residence. This article seeks to explore editorial comment on the incident in selected Afrikaans media to indicate how the event was interpreted and presented as an individual transgression rather than a systemic and historically-determined problem.

Key concepts: Afrikaans media, cultural identity, ethical codes, freedom of speech, news media, racism, racist video, Reitz Four, University of the Free State

---

 

Full text available only in PDF format. 

 

BIBLIOGRAFIE

Ads 24. 2000. Afrikaans market survey. Bemarkingsbrosjure, Naspers.         [ Links ]

ANC 2008. The Voice of the ANC must be heard. ANC Today 18-24 January. http://www.anc.org.za/ancdocs/anctoday/2008/at02.htm [28 July 2008].         [ Links ]

BCCSA (Broadcasting Complaints Commission of South Africa) 2008. Code of the BCCSA. http://www.bccsa.co.za/ [ 30 July 2008].         [ Links ]

Beeld 2008a. Reitz-sluiting. Beeld 30 Mei. http://152.111.L251/argief/berigte/beeld/2008/05/30/B1/20/pkreitsubart.htm [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Bond, P. 2000. Elite Transition: from apartheid to neoliberalism in South Africa. Durban: University of Kwazulu-Natal Press/London: Pluto Press.         [ Links ]

Botma, G. 2006. Sinergie as politiek-ekonomiese strategie by Die Burger (2004-2005). Ecquid Novi 27(2): 137-158.         [ Links ]

Bourdieu, P. 1979. Distinction. A Social Critique of the Judgement of Taste. London: Routledge & Kegan Paul.         [ Links ]

Chotia, F. & Jacobs, S. 2002. Remaking the presidency. In: Jacobs, S. & Calland, R. 2002. Thabo Mbeki's World. Scottsville: University of Natal Press, pp.145-161.         [ Links ]

Cornelissen, A. 2008. Wat doen ons as ouers om nog Reitz-voorvalle te keer? Beeld 8 Maart. http://152.111.1.251/argief/berigte/beeld/2008/03/08/B1/8/doenandries.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Dawie. 2000. Uit my politieke pen. Die Burger 26 Februarie. http://152.111.F251/argief/berigte/dieburger/2000/02/26/14/2.html [4 Augustus 2008].         [ Links ]

Die Burger 2008. Reitz-sluiting. 29 Mei. Die Burger 29 Mei. http://152.111.F251/argief/berigte/dieburger/2008/05/29/SK/20/2sub29Mei08.html [8 Augustus 2008].         [ Links ]

Du Plessis, T. 2008a Die brugbouers het ophou bou. Rapport 17 Maart http://152.111.F251/argief/berigte/rapport/2008/03/17/RH/20/raakpunt16-3.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Du Plessis, T. 2008b. Hoe gemaak na die Reitz-skande? Kollektiewe skuld sal nie deug nie. Rapport 12 Maart. http://152.111.F251/argief/berigte/rapport/2008/03/12/RH/16/raakpunt9-3.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Du Preez, M. 2008. Sê maar dit was jou ma? Die Burger BY 8 Maart. http://152.111.F251/argief/berigte/dieburger/2008/03/08/BY/4/MaxReitz-500.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Du Toit, P. 2008. Reitz-video 'gaan lei tot stereotipering, spanning'. Volksblad 3 Maart http://152.111.F251/argief/berigte/volksblad/2008/03/03/VB/11/pdtreitz4_1547.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Durrheim, K.; Quayle, M.; Whitehead, K.; Kriel, A. 2005. Denying racism: Discursive strategies used by the South African media. Critical Arts 19(1&2): 167-186.         [ Links ]

Esterhuysen, W. 2008. Die olifant in ons sitkamer. Rapport 12 Maart. http://152.111.F251/argief/berigte/rapport/2008/03/12/RH/17/RHNews014-001-StoryA.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Featherstone, M. 2007. Consumer Culture and Postmodernism. London: Sage.         [ Links ]

Giliomee, H. 2008. Die uitdaging vir beter menseverhoudinge. Die Burger 20 Maart. http://152.111.1.251/argief/berigte/dieburger/2008/03/20/SK/21/hab20Mrt.html [11 Augustus 2008].         [ Links ]

Goosen, J. 1990. Ons is nie almal so nie. Pretoria: Haum-Literêr.         [ Links ]

Hall, Stuart [1973] 1980. 'Encoding/decoding'. In Centre for Contemporary Cultural Studies (ed.): Culture, Media, Language: Working Papers in Cultural Studies, 1972-79 London: Hutchinson. pp. 128-38.         [ Links ]

Johnson, K. & Jacobs, S. 2004. Democratization and the Rhetoric of Rights: Contradictions and Debate in Post-Apartheid South Africa. In: Nyamnjoh, F. & Englund, H. (eds) Rights and Politics of Recognition in Africa. London: Zed Books, pp. 84-102.         [ Links ]

Jankielsohn, R. 2008. Partye moet nou aandag skenk aan toenemende polarisasie. Volksblad 20 Maart. http://152.111.1.251/argief/berigte/volksblad/2008/03/25/VB/11/jankielart.html [12 Augustus 2008]        [ Links ]

Jordaan, W. 2008a. Die boosheid van die groep. Rapport. 18 April http://152.111.1.251/argief/berigte/rapport/2008/04/18/RU/2/wilhelom.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Karriem, K. 2008. Waarheid lê in dade, nie woorde nie. Die Burger 4 Maart http://152.111.L251/argief/berigte/dieburger/2008/03/04/SK/12/hab4MRT.html [7 Augustus 2008]        [ Links ]

Kombuis, K. 2008. Pas op, die duif in die Afrikaner is wakker! Rapport 7 Maart http://152.111.L251/argief/berigte/rapport/2008/03/07/RU/8/kombuis.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Kriel, M. 2006. Fools, Philologists and Philosophers: Afrikaans and the Politics of Cultural Nationalism. Politikon 33(1), 45-70.         [ Links ]

Mda, L. 2008. Van erg na veel erger met rassisme. Rapport 3 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/rapport/2008/03/03/RH/16/stoep.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Media 24 (geen datum) Why the Afrikaans market. Bemarkingsvoorlegging in besit van die outeur.         [ Links ]

Nyamnjoh, F.B. 2005. Africa's Media - Democracy & the Politics of Belonging. Pretoria: Unisa Press/London & New York: Zed Books.         [ Links ]

Painter, D. 2008. Ons behoort ons te skaam. Die Burger 8 Maart http://152.111.L251/argief/berigte/dieburger/2008/03/08/BJ/5/desmondpainter-402-403-503.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Rapport 2008a. Ons is nie so nie. Rapport. 3 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/rapport/2008/03/03/RH/1/reitzlead.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Rapport 2008b. Dade het gevolge. Rapport 17 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/rapport/2008/03/17/RH/20/eenarts.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Rapport 2008c. Die Reitz-vier. Rapport 18 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/rapport/2008/03/18/RH/1/reitzhoofart.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Rapport 2008d. Pollux. Rapport. 14 April. http://152.111.L251/argief/berigte/rapport/2008/04/14/RH/21/pollux13-04.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Rossouw, A. (2001). Hoe gaan Afrikaans en ander minderheidstale in Suid-Afrika oorleef? Lesing gelewer by Klein Karoo Nasionale Kunstefees, Oudtshoorn http://www.oulitnet.co.za/seminaar/06arrie.asp [1 Augustus 2008].         [ Links ]

Sanef (South African National Editors' Forum) 2007. Bid for Johncom and other concerns. http://www.sanef.org.za/press_statements/675906.htm [28 July 2008].         [ Links ]

Sanef (South African National Editors' Forum) 2008a. Concern at ANC President's attack on print media. http://www.sanef.org.za/press_statements/815940.htm [28 July 2008].         [ Links ]

Sanef (South African National Editors' Forum) 2008b. Press Code of Professional Practice. http://www.sanef.org.za/ethics_codes/press_ombudsman/ [30 July 2008].         [ Links ]

Schlemmer, L. 2001. Taaloorlewing en die glybaan van goeie gesindhede: 'n meningsopname en ontleding. In Giliomee & Schlemmer (reds.), Kruispad: Die toekoms van Afrikaans as openbare taal. Cape Town: Tafelberg, pp. 94-114.         [ Links ]

Scholtz, H. 2008a Staak 'ja-maar-verskonings' -Danny Titus Volksblad 11 Julie. http://152.111.L251/argief/berigte/volksblad/2008/07/11/VB/8/streitz.html [6 Augustus 2008].         [ Links ]

Scholtz, H. 2008b. Die wyse magte sal wéér nie 'n Reitz kan keer. Die Burger 21 Junie. http://152.111.1.251/argief/berigte/dieburger/2008/06/21/BJ/3/BJNews005-StoryA-486-487.html [10 Augustus 2008].         [ Links ]

Scholtz, H. 2008c. Die struggle vir apartheid in die Kovsie-republiek. Beeld 3 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/beeld/2008/03/03/BJ/6/beeld01kovsie.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Smith, C. 2008a. Regte Afrikaners staan op. http://152.111.1.251/argief/berigte/volksblad/2008/03/14/VB/8/gutenssss.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Smith, C. 2008b. SA is nie ál wat oor ras versmoor. Beeld 18 Maart. http://152.111.1.251/argief/berigte/beeld/2008/03/18/Bl/10/dlSmith.html.         [ Links ]

Taljaard, R. 2008. Vermy nuwe strikke. Was saam wonde van die verlede. Volksblad 7 Maart. http://152.111.1.251/argief/berigte/volksblad/2008/03/07/VB/8/ranetee.html.         [ Links ]

Theron, B. 2008. 'n Laaste vaarwel aan die 'hart en siel' van die UV. http://152.111.1.251/argief/berigte/volksblad/2008/08/05/VB/7/artikelblouwillem.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Titus 2008. Dié gesprek bly lank. Burgerlike samelewing sal nou moet help. Volksblad 8 Maart. http://152.111.1.251/argief/berigte/volksblad/2008/03/08/VB/8/tittusss.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Tomaselli, Keyan, Ruth Tomaselli & Johan Muller. 1989 (1987). The construction of news in the South African media. Keyan Tomaselli, Ruth Tomaselli & Johan Muller eds. The Press in South Africa. London: James Currey, pp. 22-38.         [ Links ]

Tomaselli, K.G. 2000. South African media, 1994-7: Globalizing via political economy. In: Curran, J. & Park, M. 2000. De-Westernizing media studies. London: Routledge, pp. 279-292.         [ Links ]

UV Digest. 2008. Die Universiteit van die Vrystaat kondig die sluiting van die Reitz-kamerwonings en die vestiging van 'n instituut vir diversiteit aan. http://www.ufs.ac.za/faculties/content.php?id=5812&FCode=Z4&NewsID=11 [4 Augustus 2008].         [ Links ]

Van Coller, H.P. 2008. Kruppel van al die skuld. Volksblad 2 April. http://152.111.1.251/argief/berigte/volksblad/2008/04/03/VB/6/gm2.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Van der Berg, R-J. 2008. Hoe ek op 25 'n kleurling geword het. Rapport 21 Maart. http://152.111.1.251/argief/berigte/rapport/2008/03/21/RU/6/rJintegrasie.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Van Heerden, E. 2008. Die rituele Reitz. Die Burger 8 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/dieburger/2008/03/08/BJ/7/Bysaaketienne-366.html [12 Augustus 2008].         [ Links ]

Van Rooyen, M. 2008. Reitz-video: 4 só aangekla. Beeld. 6 Augustus. http://152.111.L251/argief/berigte/beeld/2008/08/07/B1/2/MIDATUM_1756.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Van Staden, C. 2008. Brief aan die video-makers. Volksblad 7 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/volksblad/2008/03/07/VB/8/cvsmore.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Volksblad. 2008a. UV, DA, Volksblad kop in een mus? - VF+. 20 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/volksblad/2008/03/26/VB/2/cdvryheidsfront.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Volksblad 2008b. Keditlhotse en Anna: Wat gaan aan, SA? Volksblad 11 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/volksblad/2008/03/11/VB/6/art10.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Volksblad 2008c. VF Plus se leuenagtige ras-verklaring. Volksblad 26 Maart. http://152.111.L251/argief/berigte/volksblad/2008/03/26/VB/8/art24a.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Volksblad. 2008d. Doodsboodskap: Wat sou u sê? Volksblad 24 Mei. http://152.111.L251/argief/berigte/volksblad/2008/05/24/VB/8/artt23.html.         [ Links ]

Volksblad. 2008e. Reitz: Billikheid jeens inwoners ontbreek. Volksblad 30 Mei. http://152.111.L251/argief/berigte/volksblad/2008/05/30/VB/12/artt29.html [7 Augustus 2008].         [ Links ]

Wasserman, H. 2005. Ready to adapt. The Media, Junie, pp. 21-23.         [ Links ]

Wasserman, H. 2006. Globalized Values and Postcolonial Responses: South African Perspectives on Normative Media Ethics. International Communication Gazette. 68(1): 71-91.         [ Links ]

Wasserman, 2009. Learning a new language: Culture, ideology and economics in Afrikaans media after apartheid. International Journal of Cultural Studies 12(1): 57-58.         [ Links ]

Wasserman, H. & Botma, G. 2008. Having it both ways: balancing market and political interests at a South African daily newspaper. Critical Arts 22(1):1-20.         [ Links ]

Wasserman, H. & A. S. De Beer 2005. A Fragile Affair: The Relationship between the Mainstream Media and Government in Post-Apartheid South Africa. Journal of Mass Media Ethics 20(2&3): 192-208.         [ Links ]

 

 

1 Hierdie onderafdeling put uit 'n meer volledige bespreking van die dominante normatiewe raamwerke in die Suid-Afrikaanse media na apartheid in Wasserman (2006).
2 Hierdie afdeling is 'n opsomming van 'n argument wat in meer detail gevoer word in Wasserman (2008) en Wasserman & Botma (2008). Hoewel daar weens ruimtebeperkings en ter wille van fokus in die huidige artikel slegs die een voorbeeld van die advertensiebrosjure gebruik word om die skuif na 'n verbruikersdiskoers aan te toon, word die punt met meer voorbeelde gestaaf in bogenoemde artikels.
3 Een van Media24 se dagblaaie, Die Burger, stel dit eksplisiet in sy redaksionele beleid dat "die vryemark-ekonomie" een van sy waardes is (die ander waardes is "'n veelparty-demokrasie", "persoonlike vryheid", "vryheid van die pers" en "volwaardige status vir Afrikaans").
4 Hierdie frase, oorspronklik geskep deur Goosen (1990), is deur ten minste drie rubriekskrywers in die Afrikaanse media, Kay Karriem, Desmond Painter en Rene-Jean van der Berg, gebruik om te wys op die reaksie in die Afrikanergemeenskap op die UV Reitzkoshuisvideo. Die gesamentlike verklaring van elf organisasies uit die Afrikaanse gemeenskap (insluitende Solidariteit, die FAK, die ATKV, die Voortrekkers en die Afrikanerbond) het ook die woorde bevat: "Dié studente se waardes is nie tiperend van dié van die breë Afrikanergemeenskap nie. Dit is eenvoudig nie ons nie", lui die verklaring van onder meer Solidariteit, die FAK, die ATKV, die Voortrekkers en die Afrikanerbond (Rapport 2008a). Hierdie ontkenning, wat die voorval toeskryf aan indivdiuele studente, bevat geen aanduiding van moontlike selfkritiek ten opsigte van die historiese rol wat hierdie organisasies in Afrikanernasionalisme en apartheid gespeel het en wat moontlik steeds mag eggo in hedendaagse sienings oor etniese of kulturele identiteit nie.
5 Volgens navorsing deur die media-analise instituut Media Tenor (Media Tenor voorlegging oor Misdaadverslaggewing, 2008; persoonlike kommunikasie Wadim Schreiner), is misdaad steeds hoog op die agenda van alle Suid-Afrikaanse koerante. Moord en ander geweldsmisdaad bly deurgaans dié tipe misdade waaroor die meeste berig word. In die eerste ses maande van 2008 is 52 nuusartikels gewy aan plaasmoorde - 70% hiervan was in koerante met 'n tradisioneel swart leserskap (byvoorbeeld City Press en Sowetan). Hierdie syfers toon aan dat die media beslis nie stil is oor plaasmoorde of geweldsmisdade nie, nóg dat dit slegs Afrikaanse of 'wit' koerante is wat aan hierdie tipe geweldsmisdade aandag skenk.

 

 

Herman Wasserman is 'n senior lektor in die Departement Joernalistiek, Universiteit van Sheffield, Verenigde Koninkryk. Hy was voorheen 'n dosent aan die universiteite van Newcastle upon Tyne en die Universiteit van Stellenbosch (waar hy steeds 'n posisie as buitengewone medeprofessor in joernalistiek beklee). Vorige navorsingsgenootskappe sluit in 'n Fulbright genootskap by die Skool vir Joernalistiek, Indiana Universiteit, VSA, asook besoekende genoot-skappe aan die Universiteit van Missouri, VSA en die Raad vir die Ontwikkeling van Navorsing in die Sosiale Wetenskappe (Codesria) in Dakar, Senegal. Voordat hy die akademie betree het, het hy as joernalis gewerk by Die Burger in Kaapstad. Hy het artikels en boekhoofstukke gepubliseer oor globale joernalistieke etiek, joernalistiek in ontluikende demokrasieë en joernalistiek in postapartheid Suid-Afrika. Hy was mede-redakteur van die boeke Media Ethics Beyond Borders (met Stephen J. Ward), Shifting Selves: Post-apartheid Essays on Mass Media, Culture and Identity (met Sean Jacobs) en Power, Politics and Identity in South African Media (met Adrian Hadland, Eric Louw and Simphiwe Sesanti) en is tans besig om 'n boek te voltooi vir Indiana University Press oor Suid-Afrikaanse poniekoerante. Hy is redakteur van die tydskrif Ecquid Novi: African Journalism Studies en 'n lid van die redaksionele rade van die Journal of Mass Media Ethics, Global Media Journal, Journal of African Media Studies en Journal of Global Mass Communication.

Herman Wasserman is a senior lecturer in the Department of Journalism Studies, University of Sheffield, United Kingdom. He has previously held teaching positions at the University of Newcastle upon Tyne and the University of Stellenbosch, South Africa (where he still holds a visiting position as Associate Professor Extraordinary of Journalism). He held a Fulbright fellowship at the School of Journalism, Indiana University, USA, and visiting fellowships at the University of Missouri, USA and the Council for the Development of Social Science Research in Africa in Dakar, Senegal. Before joining the academy he worked as a newspaper journalist for Die Burger in Cape Town. He has published articles and book chapters on global journalism ethics, journalism in emergent democracies and journalism in South Africa after apartheid. He has co-edited three books: Media Ethics Beyond Borders (with Stephen J. Ward), Shifting Selves: Post-apartheid Essays on Mass Media, Culture and Identity (with Sean Jacobs) and Power, Politics and Identity in South African Media (with Adrian Hadland, Eric Louw and Simphiwe Sesanti). He is currently completing a book for Indiana University Press on South African tabloids. He edits the journal Ecquid Novi: African Journalism Studies and is a member of the editorial boards of Journal ofMass Media Ethics, Global Media Journal, Journal of African Media Studies and Journal of Global Mass Communication.